लक्ष्याणि
- स्वरित-विषये॑ लक्ष्यावेक्षण॑म् अन्य॑त्र विहित॑म्।
लोके
- Natural prose or drama definitely better care for svara. Natural speech, even prAkRt and apabhraMsha-s, have svara-s. If kAlidAsa did not mark svara in his plays, I would ascribe it to his expectation that the actors will do their best to accent it properly. The importance of accent in plays is easily apparent if we even watch some “Shakespear in the park”.
- By accent here, I particularly mean natural grammatical accent “उच्चैर् उदात्तः etc..”, whose continuation may be observed even today in some parts of hindI (“जो॑ कोई भी हो, …”) - and not the modern veda-paNDit-rap (“उच्चैस् स्वरितः”).
- उज्ज्वल-निर्मितिः॑, ऋग्वेदभाषा॑याम् - YT Flight instructions ।
वेदे
- किञ्चन त्वन्नाल-सङ्कलनम् अत्र।
- शुक्लयजुर्वेदस्य कण्वशाखा, ऋग्वेदस्य कौषितकिशाखा, ऋग्वेदस्य शाकलशाखा, अथर्ववेदस्य शौनकशाखा, शुक्लयजुर्वेदो राजस्थाने, शुक्लयजुर्वेदस्य माध्यन्दिनशाखा, तैत्तिरीयशाखा, माध्यन्दिनशाखायाश् शतपथब्राह्मणे गार्गीब्राह्मणम्, राणायनीयशाखायास् सामगानम्, जैमिनीयसामगानं कैरलरीत्या, सामवेदस्य कौथुमशाखा, कण्वशाखारीत्या शतपथब्राह्मणम् चात्र (अपि चात्र)दृश्यन्ते।
- महाराष्ट्रे वेदशिक्षा अत्र।
- अत्र अनेकानि केरल-उत्तरपथ-ड्रविड-कलिङ्गादिषु वैदिकानि उच्चारणविधानानि श्रूयन्ते!
- केरलविधानम् अत्र।
उच्चारणविकाराः
- ऋग्वेदे शकल-संहितायाः पाठाः
- मैसूरुपाठस्य शृङ्गगिरिपाठ इत्यपि, गोकर्णपाठस्य काञ्चीपाठ इत्यभिधे। कर्णाटकेष्विमौ प्रचुरौ। स्वरितह्रस्वाक्षरोच्चारणे कालभेदस्यैव तत्र भेदः। मैसूरुपाठे तस्यैका मात्रा, गोकर्णपाठे १.५ मात्रा।
- ऋग्वेदे शाङ्ख्यानपाठो बान्स्वाडानगरात्। नासदीयसूक्तम् अत्र ।
लिखितपाठजन्य-विकाराः प्रसिद्धाः
- लिखितपठनप्राचुर्याद् अर्वाचीनाः प्रायेण केचन विकारा सञ्जाताः। संशहेतुः - तस्यास्वाभाविकता, व्याकरणे ऽपि नोक्त इति।
- “For the R.gveda the current practice in India is, apparently, to pronounce all syllables marked with the underbar ( anudatta and sannatara ) as anudatta , all unmarked syllables ( udatta and ekasruti ) as ekasruti , and syllables marked svarita as moving from udatta to ekasruti.” - Wikner in - IA
- “When Udātta-s come in succession they all remain middle tone, Ekaśruti. U-U…n=>U-U…n Example: “अ॒मान् सु तत्र॑” - MT अत्र ।
माध्यन्दिनेषु भाषीक-स्वरः
- शुक्लयजुर्वेदिनो भाषिक-स्वर-व्यवस्थाम् आश्रयन्ते (भाषिकस्वराणि पृष्ठान्तरे ऽत्र)।
- मीमांसकाभिप्रायस् तु प्रकृति-स्वर-रक्षणं स्याद् इति (१२.३.८)। ब्राह्मणेषु पाठ-समये मन्त्राणां भाषिक-स्वरेण निर्देशे कृते ऽपि मूल-त्रैस्वर्यम् आश्रयणीयम् इति।
- शबरभाष्यस्य गङ्गानाथानुवादो ऽत्र।
- स्वाभिप्राये - भाषिकस्वरचिह्ने॑ष्व् ए॑व पुरा॑ भे॑द आसीत् - साध्व् अ॑वगते त्रैस्वर्याविरोध॑ ए॑व दृश्यते। लेखनपुटे॑ चिह्नावगमन-विधि॑र् उक्तः॑।
लक्षणम्
- All sanskrit speech is accented - unless it is sung or versified (where it is still accented - but not according to the rules of ordinary grammar; but rather according to a tune).
व्याकरणम्
व्याकरणविशेषा अत्र।
छन्दो गीतं वा
- Grammatical accent should be dropped during post-epic versification or song composition. Verse and song composers had that sense.
तैत्तिरीयारण्यके विकाराः
- आरण्यकशिक्षानुसारेण स्वराः ज्ञातव्याः तैत्तिरीयारण्यके क्वचित् । क्वचित् वाक्यस्वरः भवति (वाक्यमन्तोदात्तमिति) ।तदर्थं एकस्याक्षरस्य स्वरितमुक्त्वा तदनन्तरं कस्यचिद्वर्णस्य अनुदात्तकरणेन वाक्यमन्तोदात्तं भवति ।कुत्र कत्यक्षराणां प्रचयत्वमिति शिक्षा ज्ञापयति ।
उदाहरणम्
- “अग्निश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्यु॑कृते॒भ्यः । पापेभ्यो॑ रक्ष॒न्ताम् । यदह्ना पाप॑मका॒र्षम् । मनसा वाचा॑ हस्ता॒भ्याम् । पद्भ्यामुदरे॑ण शि॒श्ञा । अह॒स्तद॑वलु॒म्पतु । यत्किञ्च॑ दुरि॒तं मयि॑ । इदमहं माममृ॑तयो॒नौ । सत्ये ज्योतिषि जुहो॑मि स्वा॒हा ।” तत्र विचित्रं यद् अग्निशब्दे स्वरो नास्ति, स्वाहाकारे च विपरीत एव स्वरो दृश्यते, आख्यातेषु नास्ति स्वरनिघातः।
- क्वचित् श्लोकच्छन्दोचितवचनरीतिः काचन त्रिस्वराङ्कनमिषा ज्ञापितः। यथा -
- “सर्वꣳ॑ हरतु॑ मे पा॒प॒न्दू॒र्वा दु॑स्वप्न॒नाशि॑नी । अश्व॑क्रा॒न्ते र॑थक्रा॒न्ते॒ वि॒ष्णुक्रा॑न्ते व॒सुन्ध॑रा । शिरसा॑ धारि॑ता दे॒वी॒ र॒क्ष॒स्व मां॑ पदे॒ पदे । उ॒द्धृता॑सि व॑राहे॒ण॒ कृ॒ष्णे॒न श॑तबा॒हुना ।”
- “अश्वा॑न॒नश्य॑तो दा॒न॒य्यँ॒मो रा॑जाभि॒ तिष्ठ॑ति । "