१७८ अभिसम् (अभि+सम्)

इ

{अभिसमि}
इ (इण् गतौ)।
‘अपृणन्तमभि सं यन्तु शोकाः’ (ऋ० १।१२५।७)। अभिसंयन्तु आभिमुख्येन सङ्गच्छन्तु।

क्रम्

{अभिसंक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘यत्स्तोमात्स्तोममभिसंक्रामत्यग्रादेवाग्रं रोहति’ (पञ्च० ब्रा० २१।११।३)। स्तोमात्स्तोमान्तरमारभत इत्यर्थः।

क्रुध्

{अभिसंक्रुध्}
क्रुध् (क्रुध क्रोधे)।
‘अन्योन्यस्याभिसंक्रुद्धावन्योन्यं जघ्नतुः शरैः’ (भा० वन० १६।२४)। परस्परस्मै सम्यक् क्रुद्धौ।

गम्

{अभिसंगम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘स्वस्ति गोब्राह्मणानां तु लोकानां येऽभिसङ्गताः’ (रा० ३।२४।२१)। अभिसङ्गताः अनुकूलाः।
‘ते क्षिप्रमभिसंगम्य यूथपा यूथर्षभम्’ (रा० ४।१।९)। यूथर्षभे सम्पद्य, तेन संमिल्य।
‘ऋषिभिश्चाभिसंगम्य प्रवत्स्यति सुखं वने’ (रा० २।३६।८)। अभिसङ्गम्य संगत्य संसृज्य।
‘अभिसङ्गम्य विधिवत् परिष्वङ्गाभिवादनैः। मुमुचुः प्रेमबाष्पौघम्…’ (भा० पु० १।१३।५)॥ सानन्दं प्रतीष्य प्रतिगृह्य।

गृ

{अभिसंगृ}
गृ (गृ शब्दे)।
‘विश्वे तद् देवा अभिसंगृणन्तु’ (कौ० सू० ११५)। प्रतिशृण्वन्तु प्रतिजानताम्। सम्पूर्वो गृणातिः प्रतिज्ञाने वर्तते।

ग्रह्

{अभिसंग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘अङ्गुष्ठाभ्यां चोपकनिष्ठाभ्यां चाङ्गुलिभ्यामभिसंगृह्य प्राक्शस्त्रिरुत्पुनाति’ (गो० गृ० १।७।२५)। अभिसंगृह्य परिगृह्य सर्वत आदाय।

चर्

{अभिसंचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘त्वां जनासो अभि सं चरन्ति’ (ऋ० १०।४।२)। अभिसंचरन्ति परिसरन्ति।
‘अन्यस्य चित्तमभिसंचरेण्यम्’ (ऋ० १।१७०।१)। संचरणशीलमनवस्थितमिति दुर्गः।

ज्ञा

{अभिसंज्ञा}
ज्ञा (ज्ञा अवबोधने)।
‘विजिग्यानं मा प्रजाः श्रियै यशसेऽन्नाद्यायाभिसंजानन्ता इति पयो ह वै प्रजा जाता अभिसंजानते’ (श० ब्रा० २।६।३।६)। अभिसंजानन्ता=अनुजानन्तु श्र्यादिकम् मह्यमित्याह।

तन्

{अभिसंतन्}
तन् (तनु विस्तारे)।
‘यथा शालायै पक्षसी मध्यमं वंशमभिसमायच्छन्ति एवं संवत्सरस्य पक्षसी दिवाकीर्त्यमभिसन्तन्वन्ति’ (तै० ब्रा० १।२।३।२)। अभिसन्तन्वन्ति विस्तारयन्ति एकस्मात्पार्श्वादाऽपरपार्श्वम्।

तॄ

{अभिसंतॄ}
तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः)।
‘स्वर्गमेवैताभिर्लोकमभिसन्तरन्ति’ (ऐ० ब्रा० ६।६)। अभिसन्तरन्ति एताभिर्ऋग्भिर्नौस्थानीयाभिः स्वर्गमभिलक्ष्य तरन्ति।

दंश्

{अभिसंदंश्}
दंश् (दंश दशने)।
‘अभिसन्दष्टौ वै स्वः’ (तै० सं० २।५।२।३)। अभिसन्दष्टौ सन्दष्टौ संलग्नौ (वृत्र भागे)।

धा

{अभिसंधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘आत्मानं योऽभिसन्धत्ते सोऽन्यस्य स्यात् कथं हितः’ (भा० शां० १४३।१३)। अभिसन्धत्तेऽतिसन्धत्ते वञ्चयते विप्रलभते।
‘नरः पापसमाचारस्त्यक्तव्यो दूरतो बुधैः। आत्मानं योभिसन्धत्ते सोऽन्यस्य स्यात् कथं हितः’ (भा० शां० १४३।१३)॥ उक्तोऽर्थः। नीलकण्ठस्त्वन्यथा व्याख्यानयति। अभिसन्धत्तेऽभिप्रैति। विषोद्बन्धनादिना हन्तुमिति शेषः। इत्थं साध्याहारं मुनेर्वचो भवति। आत्मानमभिसन्धत्त इति वाक्यविन्यासेऽभिप्रैतीत्यर्थो न युज्यते। अर्थायोगश्चाध्याहारं प्रयोजयति। अध्याहारश्चोहवशो न प्रभवति प्रतिनियतरूपो भवितुम्। तेनार्थानिश्चयः फलति। तेनाध्याहारो दूषणम्। तस्मात्परिहरन्तीमं कवयोऽन्यत्र प्रसिद्धासन्दिधादर्थात्। अभिसंपूर्वस्यापि दधातेरतिसन्धानमर्थो दृष्ट इत्यस्मत्परिगृहीतोर्थो नापूर्वः।
‘जम्भैः सं धेह्यभि यातुधानान्’ (ऋ० १०।८७।३)। अभिसन्धेहि=संयुङ्ग्धि, सन्दश, संयोजय।
‘यथैनं नाभिसन्दध्युर्मित्रोदासीनशत्रवः’ (मनु० ७।१८०)। नाभिसन्दध्युर्न बाधेरन्निति कुल्लूकः।
‘नाभिसन्धत्त पाञ्चाल्ये भीष्मो बाणान् शिखण्डिनि’ (भा० भीष्म० ११८।५०)। शिखण्डिनं स्वस्य बाणानां लक्ष्यं नाकरोदित्यर्थः। शिखण्डिनमभिलक्ष्य धनुषि बाणान्न समधत्तेति शब्दार्थः।
‘यत्र मामभिसन्धत्से त्वां चाहं शिनिपुङ्गव’ (भा० द्रोण० १८९।२४)। अभिसन्धत्से शरव्यं करोषि।
‘ते ह स्म क्षुरपवी निमेषं निमेषमभिसन्धत्तः’ (श० ब्रा० ३।६।२।९)।
‘संहिते अभिसन्दधते ये च विश्वासायास्य मानवाः’ (भा० शां० १३३।१८)। अभिसन्दधते व्यवस्यन्ति, उद्युञ्जते, उद्यच्छन्ते।
‘तेजसा यशसा बुद्ध्या बलेनाभिजनेन च। यः कपीनभिसन्धत्ते हिमवानिव पर्वतान्’ (रा० ६।४।५२)॥ अभिसन्धत्तेऽतिशेतेऽतिक्रामति।
‘तान्सर्वानभिसन्दध्यात्सामादिभिरुपक्रमैः’ (मनु० ७।१५९)। अभिसन्दध्यात् वशे कुर्यात्।
‘इन्द्रं यं विश्वा भुवनाभिसन्दधुः’ (ऋ० १।१०१।६)। अभिसन्दधुरभिन्दधते प्रतिपद्यन्ते स्वीकुर्वन्ति अभ्युपयन्ति।
‘ततः पञ्चाशतं कन्याः पुत्रिका अभिसन्दधे’ (भा० आदि० ७५।८)। अभिसन्दधे संकल्पितवान्।
‘आचार्यवाक्योपरमे तद्वाक्यमभिसन्दधत्’ (भा० वि० २८।२)। तदनुगुणेन वदन् इति नीलकण्ठः। तद्वाक्यार्थं युञ्जानोऽविरुन्धान इति पदार्थः। हितार्थं समुवाचेत्यनुषङ्गः।
‘(शूलं) चिक्षेप परमक्रुद्धो लक्ष्मणायाभिसंहितम्’ (रा०)। लक्ष्मणं निमित्तं कृत्वा।
‘अनभिसंहितमप्यपेतप्राणस्यास्थिचर्मस्नायुकेशाद्युपस्पृष्टम्’ (वि० पु० ४।४।३१)। अनभिसंहितमकामेन कृतम्।
‘उर्वशीसालोक्यं फलमभिसंहितवान्’ (वि० पु० ४।६।९२)। कामितवान्।
‘अभूतिकामा भूतानां तादृशैर्मेऽभिसंहितम्’ (भा० शां० ८।३४)। मे=मयि। अभिसंहितम्=वैरं कृतम्। कृच्छ्रलभ्योऽर्थः।
‘वायसस्त्वेष मे राजन्ननु कार्याभिसंहितः’ (भा० शां० ८२।३२)। कार्याभिसंहितः=निर्दिष्टकार्यतात्पर्यवान्, मदर्पितकृत्यसंलग्नः।
‘भवन्तमभिसन्धाय जिघांसन्ति भवत्प्रियम्’ (भा० शां० ८२।५०)। जिघांसन्तीति क्रियाया अमात्याः कर्तारः। हितमुक्तं त्वया देवि स्निग्धया सदृशं वचः।
‘कुलं स्वमभिसन्धाय’ (रा० ३।१४।२)। अभिसन्धाय चिन्तयित्वा।
‘पदाऽऽविद्धं यान्ती स्खलितमभिसन्धाय बहुशः’ (विक्रम० ४।५२)।
‘साध्वर्थमभिसन्धाय’ (रा० २।१०६।१४)।
‘अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत्’ (इज्यते…)। (गीता १७।१२)॥ उक्तोऽर्थः।
‘श्राद्धानि चैव कुर्वन्ति फलकामाः सदा नराः। अभिसन्धाय पितरं पितुश्च पितरं तथा’ (हरि० १।१६।१३)॥ अभिसन्धाय=उद्दिश्य। पित्राद्यर्थानीमानि श्राद्धानीति मत्वा।
‘बलीयसाऽभिसन्धाय’ (का० नी० सा० १।६४)। बलवत्तरेण संमिश्रो भूत्वा। सन्धिं कृत्वेत्यर्थः।
‘काकं तमभिसन्धाय’ (अस्त्रम्) (रा० २।९६।४४)। काकं लक्ष्यं कृत्वा।
‘अभिसन्धाय पाण्डूनां पञ्चालानां च वाहिनीम्’ (भा० द्रोण० १९९।१५)। लक्ष्यीकृत्येत्यर्थः।
‘रामः सुनिशिताञ्शरान्। सुशीघ्रमभिसन्धाय…’ (रा० ३।३।१०)॥ अभिसन्धाय धनुषा संयोज्य, धनुरारोप्य। अभिरिह नान्तरमर्थे करोति।
‘फलं त्वनभिसन्धाय क्षेत्रिणां बीजिनां तथा’ (मनु० ९।५२)। फलविषये संविदमकृत्वेत्यर्थः।
‘जनं विद्वानेकः सकलमभिसन्धाय’ (मालती० १।१४)। अभिसन्धाय=अतिसन्धाय=वञ्चयित्वा, विप्रलभ्य।
‘स क्षिप्रमुदकं स्पृष्ट्वा रोषादिदमुवाच ह। पितरं तेऽभिसन्धाय…’ (भा० आदि० ५०।९)॥ अभिसन्धाय (पितुस्ते) आभिमुख्यमाधाय।
‘आन्तरैरभिसन्धाय राजन् सिध्यति’ (भा० शां० ८२।३५)। आन्तरैः सूदादिभिरेकीभूय संमनीभूय। तेषु प्रणयं कृत्वेति तात्पर्यार्थः।
‘शूद्रो द्विजातीनभिसन्धायाभिहत्य च वाग्दण्डपारुष्याभ्यामङ्गं मोच्यो येनोपहन्यात्’ (गौ० ध० २।३।१)। अभिसन्धाय अभिभूय।
‘यतमानौ तु तौ वीरावन्योन्यस्य वधं प्रति। नाशक्नुतां तदान्योन्यमभिसन्धातुमाहवे’ (भा० भीष्म० ५२।५४)॥ अभिसन्धातुं समासत्तुं संनिकर्षमाप्तुं लक्ष्यं कर्तुं वा।
‘शक्यमभिसन्धातुं दानानुरागवशगत्वात्’ (अवदा० जा० ९)। अभिसन्धातुमतिसन्धातुम्।
‘अभिसन्धातुमारेभे हनूमानङ्गदं ततः’ (रा० ४।५४।५)। उपायनैरुपग्राह्यैर्वशे कर्तुम् अनुकूलयितुं वेति बहूनां मतोऽर्थः। तारादिभ्यो भेदयितुमिति कश्चित्।
‘कृतोऽभिसन्धिर्यज्ञस्य भवतो वचनाद् गुरो’ (भा० आश्व० ६।४)। अभिसन्धिर्विचारः, चिन्ता।
‘दम्पत्योः प्राणसंश्लेषे योऽभिसन्धिः कृतः किल’ (भा० शां० २६६।३४)। अभिप्रायः, प्रयोजनम्। अभिलाषः। पुत्रो मे गौरो जायेत वेदं ब्रुवीत सर्वमायुरियादिति श्रुत्या प्रदर्शित इति नीलकण्ठः।
‘अभिसन्धिकृते तस्मिन्ब्राह्मणस्य वधे यथा। निष्कृतिं न पश्यामि…’ (भा० आदि० १६१।९)। अभिसन्धिना इच्छया कामतः कृतेन। बुद्धिपूर्वं मत्या वा कृतेनेत्यर्थः।
‘अथावश्यमेव माधवसेनः पूज्येन मोचयितव्यः श्रूयतामभिसन्धिः’ (माल० १)। अभिसन्धिरनुमन्तव्योऽर्थः।
‘पराभिसन्धानपरं यद्यप्यस्य विचेष्टितम्’ (रघु० १७।७६)। पराभिसन्धानं परातिसन्धानम्। परप्रलम्भनम्।
‘एतेषां कारणानामनभिसन्धाने’ (कौ० अ० ४।८।११)। अनभिसन्धानमचिन्तनम्। सन्धा प्रतिज्ञा भवत्यभिसन्धाऽपि।
‘तथा च श्रीरामायणे प्रयोगः–तस्य सत्याभिसन्धस्य वृद्धस्य वचनात् पितुः’ (५।३१।७)।
‘यावत्प्राणाभिसन्धानं तावदिच्छेच्च भोजनम्’ (भा० १।९१।१३)। अभिसन्धानमासक्तिः।

नह्

{अभिसंनह्}
नह् (णह बन्धने)।
‘मूलानि च प्रान्तानि चाभिसंनह्यन्ति’ (कौ० सू० ९०)। मिथः सम्बध्नन्ति।

नु

{अभिसंनु}
नु (णु स्तवने)।
‘त्वां विश्वे अमृत जायमानं शिशुं न देवा अभि सं नवन्ते’ (ऋ० ६।७।४)। अभिसंनवन्ते सममभिनन्दन्ति।
‘यत्राभि संनवामहे’ (अथर्व० २०।९२।२)।

पच्

{अभिसंपच्}
पच् (डुपचष् पाके)।
‘शरदमोषधयोऽभि संपच्यन्ते’ (पञ्च० ब्रा० २१।१४।३)। समं पक्त्रिमा भवन्तीत्याह।

पत्

{अभिसंपत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘महीतलात्केचिदुदीर्णवेगाः (कपयः) पुनर्द्रुमाग्रानभिसम्पतन्ति’ (रा० ५।६०।१६)। द्रुमाग्रेषु साकं पतन्ति।

पद्

{अभिसंपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘स यत्कर्म कुरुते तदभिसम्पद्यते’ (श० ब्रा० १४।७।२।७)। तदभिसम्पद्यते तद्भावमाप्नोति, ताद्रूप्यं प्रतिपद्यते।
‘स यद्येकमात्रमभिध्यायीत स तेनैव संवेदितस्तूर्णमेव जगत्यामभिसम्पद्यते’ (प्रश्नोप० ५।३)। अभिसम्पद्यते समृध्यति।
‘इदं त्रिवृदेति सर्वमभिसम्पद्यमानम्’ (श० ब्रा० १२।३।१।१)। अन्योन्येन सदृशी भवद् इत्यर्थः।

पू

{अभिसंपू}
पू (पूङ् पवने)।
‘यदभिपवते। यदभिसंपवते’ (तै० ब्रा० २।३।९।१)। अभिसम्पवते अभिलक्ष्य सम्यक् पवते वाति।

प्लु

{अभिसंप्लु}
प्लु (प्लुङ् गतौ)।
‘तीर्थेष्वभिसंप्लुत्य प्रव्रजिष्यसि चेत्प्रभो’ (भा० शां० १२।३४)। अभिसंप्लुत्य आप्लुत्य स्नात्वा, अभिषेकं कृत्वा।
‘किं पुनः प्रमाणानि प्रमेयमभिसम्प्लवन्ते, अथ प्रतिप्रमेयं व्यवतिष्ठन्ते’ (१।१३ न्यायसूत्रे भाष्ये)। अभिसंप्लवन्ते, संकीर्यन्ते।
‘अग्निरिति प्रमातुः प्रमातव्येर्थे प्रमाणानां सङ्करोऽभिसम्प्लव इति’ (वा० भा०)।

बन्ध्

{अभिसंबन्ध्}
बन्ध् (बन्ध बन्धने)।
‘न वावचनेन शकुनिरभिसम्बध्यते किन्तर्हि निपातनमभिसम्बध्यते’ (पा० ६।१।१५० सू० भा०)।

भू

{अभिसंभू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘मृत्वा पुनः सम्भवन्ति ते सम्भवन्त एवामृतत्वमभिसंभवन्ति’ (श० ब्रा० १०।४।३।१०)। अभिसम्भवन्ति प्राप्नुवन्ति।
‘तं लोकं यमिन्यभिसम्बभूव’ (अथर्व० ३।२८।६) अभिसम्बभूव प्राप।
‘एतं ह स सुकृतमात्मानमभिसम्भवति’ (श० ब्रा० ८।६।२।१८)। अभिसम्भवति प्राप्नोति तेन युज्यत इत्यर्थः। आत्मा शरीरम्।
‘एतद् ब्रह्मैतद् इतः प्रेत्याभिसम्भवितास्मि’ (छां० उ० ३।१४।४)। सायुज्यमाप्तास्मीत्यर्थः।
‘स सम्भवन्नग्नीषोमावभि समभवत्’ (तै० सं० २।४।१२।२)। अभिसमभवत् व्याप्नोत्।
‘सत्तालक्षणं महान्तमात्मानमविद्यायोनिं पश्यन्तः प्रतिबोधेनाभिसम्भवन्ति’ (वा० प० १।१४६ का० हरिवृत्तौ)। प्रतिबोधेनाभिसम्भवन्ति प्रबोधेन युज्यन्त इत्यर्थः।
‘तौ (अग्नीषोमौ) सम्भवन्तौ यजमानमभिसम्भवतः’ (तै० सं० ६।१।१।७६)। यजमानं लक्ष्यीकृत्य सह तिष्ठत इत्यर्थः। अथवा प्रमाणानतिरेकः सम्भवः। यजमानमभितो व्याप्य तिष्ठत इत्यर्थः।
‘व्यवसायशिथिलहृदयैर्दुरभिसम्भवाः खल्वेवं विद्याधनार्जनोपायाः’ (अवदा० जा० २१)।
‘स ऋङ्भयो यजुर्मयः साममय आहुतिमयः स्वर्गं लोकमभिसम्भवति’ (श० ब्रा० ११।२।६।१३)। अभिसम्भवति प्राप्नोति।

यम्

{अभिसंयम्}
यम् (यम उपरमे)।
‘स यदेवान्त्यां समिधमादधाति, जायाया वा पाणिं जिघृक्षन् जुहोति तमभिसंयच्छेत’ (गो० गृ० १।१।२०)। रक्षेदित्यर्थः।

रभ्

{अभिसंरभ्}
रभ् (रभ राभस्ये)।
‘दश स्वसारो अग्रुवः समीचीः पुमांसं जातमभि सं रभन्ते’ (ऋ० ३।२९।१३)। अभिसंरभन्ते अभिगृह्णते।
‘तृष्णा क्रोधोऽभिसंरम्भः’ (भा० आश्व० ३१।२)। अभिसंरम्भो द्वेषाभिनिवेशः।

वस्

{अभिसंवस्}
वस् (वस निवासे)।
‘प्रकृतिमुख्यानभिसंवास्य’ (कौ० अ० १३।२।१५)। तैः संसृज्य, सहावस्थाय। विस्रम्भमुत्पाद्य।
‘अग्निं गृहपतिमभिसंवसानाः’ (तै० ब्रा० ३।७।४।४)। अग्निनैक्यमाप्नुवन्त इत्यर्थः।

विश्

{अभिसंविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘त एतदेव रूपमभिसंविशन्ति’ (छा० उ० ३।६।२)। आभिमुख्येन सम्यग् विशन्ति, तादात्म्यं लभन्त इत्यर्थः।
‘यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति’ (तै० उ० ३।१)। उक्तोऽर्थः।
‘सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति’ (छां० उ० १।११।५)। प्राणेऽन्तर्लीयन्त इत्यर्थः।
‘इमं सजाता अभि संविशध्वम्’ (अथर्व० ३।३।४)। सर्वतः प्रविश्य उपविश्य सेवध्वमित्यर्थः।
‘इमं मेथिमभिसंविशध्वं तनूपानं त्रिवरूथमोजसे’ (अथर्व० ८।५।२०)। अभितः सम्यग् आश्रयध्वम् इत्यर्थः।

सु

{अभिसंसु}
सु (षुञ् अभिषवे, अभिषवः सुरासन्धानं स्नानं च)।
‘एकं वा एताविन्द्रमभिसंसुनुतः’ (तै० ब्रा० १।४।६।१)। अभिलक्ष्य संभूय सोमयागं कुरुत इत्यर्थः।

स्था

{अभिसंस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘तेषामुक्थ्योऽच्छावाकमभिसन्तिष्ठते होतारमितरे’ (का० श्रौ० १०।९।२८)। अच्छावाकशस्त्रेण समाप्यते। अग्रेरुपसर्गस्य वशात् सकर्मकत्वम्। संतिष्ठतिः समाप्तौ प्रसिद्धः।
‘…सर्वांस्तानब्रवीद् वचः। राज्ञश्च राजपुत्रांश्च पाण्डवानभिसंस्थितान्’ (भा० भीष्म० १२०।५०)। अभिसंस्थितान् अभितः स्थितान्।