संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

इ

{अभिनी}
इ (इण् गतौ)।
‘पतिरिव जायामभि नो न्येतु’ (ऋ० १०।१४९।४)। अभिन्येतु कार्त्स्न्येन संविशत्वित्यर्थः।

उब्ज्

{अभिन्युब्ज्}
उब्ज् (उब्ज आर्जवे)।
‘तेन शत्रूनभि सर्वान्न्युब्ज’ (अथर्व० ८।८।६)। अभिन्युब्ज वशे कुरु, आवर्जय, रन्धय (वेदे रधिर्वशगमने वर्तते, तस्येदं णिचि लोटि)।

क्रम्

{अभिनिक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘पणीन् न्यक्रमीरभि विश्वान्राजन्नराधसः’ (ऋ० १०।६०।६)। अभिन्यक्रमीः=अधस्पदमकार्षीः।

धा

{अभिनिधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘एभिश्च लोकैरभिनिधास्यामः’ (श० ब्रा०)। अवपीडयिष्यामः। लोकैः करणभूतैः।
‘इति यूपाग्रं स्वरुणाऽभिनिदधाति’ (वाराह श्रौ० ३।२।६।२३)। अभिनिदधाति=अभिदधाति संयुनक्ति=संयौति।
‘अथासिनाऽभिनिदधाति’ (पशुम्) (श० ब्रा० ३।८।२।१२)। उक्तोऽर्थः।
‘इदमहं तं त्वयाऽभिनिदधामि यो नो निष्ट्यो योऽनिष्ट्योऽभिदासति’ (आप० श्रौ० ५।३।१२।२)।
‘यथा शीर्णे गरमभिनिदध्यात्’ (श० ब्रा० ११।५।८।६)। उपरि निदध्यादित्यर्थः।
‘गुरुं भारमभिनिदधते’ (ऐ० ब्रा० ४।१३)। स्वस्योपरि निदधते आदधते वहनाय।
‘क्षुरेणाभिनिदधाति’ (श० ब्रा० ३।१।२।७)। **ईषत्स्पृशतीत्यर्थः।
‘दक्षिणं कर्णमभिनिधाय वाग्वागिति त्रिः’ (श० ब्रा० १।३।४।१२)। (शिशोः) उपकर्णं मुखमाधायेत्याह।
‘एते च द्वैपदा यथा गृहीतमभिनिधीयन्ते’ (ऋ० प्रा० २।१९)। सन्निधाप्योच्चार्यन्ते। अभिनिहिताख्येन सन्धिना पठ्यन्त इत्यर्थः।
‘अन्तःस्थाः स्वे स्वे च परेऽपि रक्ताः’ (ऋ० प्रा० ६।१८)। अन्तःस्था अभिनिधीयन्ते स्वे स्वे च प्रत्यय इत्युवटः।
‘अनभिनिहितो वै पुरुषोऽन्नेन च प्राणेन च’ (श० ब्रा० ७।४।२।९)। अनभिनिहितोऽनवपीडितः। अनभिनिहित एव सव्येन पाणिना भवति।
‘लेशेनानाभिनिहिता वक्तव्याः’ (छां० उ० २।२२।५)। अनभिनिहिता असङ्कीर्णाः। अद्रुतोच्चारिता इति गोपालानन्दस्वामी।
‘अथवा मध्यममुपधाय सव्यस्य पाणेरङ्गुल्या अभिनिधाय’ (आप० श्रौ० १।७।२३।३)। अभिनिधाय=अभिपीड्य।

ध्यै

{अभिनिध्यै}
ध्यै (ध्यै चिन्तायाम्)।
‘तं शब्दमभिनिध्याय’ (रा० १।२८।७)। तत्र शब्दे मनः प्रणिधाय। आलक्ष्येति कतकः। कतकटीकायां १।२६।२८ इत्यत्र पाठः।

नृत्

{अभिनिनृत्}
नृत् (नृती गात्रविक्षेपे)।
‘तद्यथाऽभ्यागारमभिनिनर्तं पुनः पुनः पाप्मानं निर्हण्यादेवमेवैतैरसुरान् निर्घ्नन्ति’ (शां० ब्रा० १७।८)।

विश्

{अभिनिविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘भयं तावत्सेव्यादभिनिविशते सेवकजनम्’ (मुद्रा० ५।१२)। व्याप्नोतीत्यर्थः।
‘सैव धन्या गणिकादारिका यामेवं भवन्मनोऽभिनिविशते’ (दशकु०)। यस्याम् आसक्तिमद् भवति, प्रसजति, संलग्नं भवति।
‘ते चेदभिनिवेक्ष्यन्ते नाभ्युपैष्यन्ति मे वचः’ (भा० उ० ७७।१७)। अभिनिवेश आग्रहः। अभिनिवेक्ष्यन्ते आग्रहं हठं करिष्यन्ति।
‘अभिन्यविक्षथास्त्वं मे यथैवाव्याहता मनः’ (भट्टि० ८।८०)। अभिन्यविक्षथाः प्राविक्षः।
‘स्वहस्तदत्ते मुनिमासने मुनिश्चिरन्तनस्तावदभिन्यवीविशत्’ (शिशु० १।१५)। स्वाभिमुख्येनोपवेशितवानित्यर्थः।
‘स्वभावत एतेषां शब्दानामेतेष्वर्थेष्वभिनिविष्टानां निमित्तत्वेनान्वाख्यानं क्रियते’ (पा० २।११ सूत्रे भाष्ये)। अभिनिविष्टानां निश्चितप्रयोगाणाम्।
‘उरस्तेऽभिनिविष्टं वै यावत्स्कन्धात्समुन्नतम्’ (रा० २।९।४१)। अभिनिविष्टं व्याप्तम् (स्थगुना)।
‘गर्भमाधत्त राज्ञी गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः’ (रघु० २।७५)। उक्तोऽर्थः।
‘अथवाऽभिनिविष्टबुद्धिषु व्रजति व्यर्थकतां सुभाषितम्’ (शिशु० १६।४३)।
‘माधवापकारं प्रत्यभिनिविष्टा भवामि’ (माल० ६)। साग्रहं प्रवृत्ता भवामीत्यर्थः।
‘निन्दाक्षेपापमानादेरमर्षोऽभिनिविष्टता’ (सा० द० )। निगदव्याख्यातम्। रूढिशब्दा एते। नात्रावयवार्थेऽभिनिवेष्टव्यम् (वृत्तौ)। अवश्यमत्रावयवार्थ उन्नेय इति दृढा चित्तवृत्तिर्न कार्येत्याह।
‘जनकात्मजायां नितान्तरूक्षाभिनिवेशमीशम्’ (रघु० १४।४३)। अभिनिवेशः संकल्पः निश्चयः।
‘अनुरूपाभिनिवेशतोषिणाम्’ (कु० ५।७)। अभिनिवेशो निश्चयदार्ढ्यम्।
‘कस्मिंस्ते भावाभिनिवेशः’ (विक्रम० ३)। भावाभिनिवेशो हृदयासङ्गः।
‘अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः’ (यो० सू० २।३)। अभिनिवेशोऽविद्याभेदो मृत्युभयस्योत्पादकः।
‘धर्मिणां विशेषेण स्वर्गं लोकं धर्मविदाप्नोति ज्ञानाभिनिवेशाभ्याम्’ (गौ० ध० ३।१०।५०)। अभिनिवेशस्तात्पर्येणानुष्ठानम् इति हरदत्तः।
‘तत्र यथावदनुपूर्वक्रिया प्रधानस्यार्थस्य पूर्वमभिनिवेश इत्यर्थक्रमः’ (कौ० अ० २।१०।७)। अभिनिवेश उपन्यासः।
‘बालिश्यादभियोक्तुर्वा दुःश्रुतं दुर्लिखितं प्रेताभिनिवेशं वा समीक्ष्य साक्षिप्रत्ययमेव स्यात्’ (कौ० अ० ३।११।४३)। उक्तोऽर्थः।
‘एकार्थाभिनिवेशित्वमरिलक्षणमुच्यते’ (का० नी० सा० ८।१४)। अभिनिवेश आग्रहः, तद्वान्, तत्ता।
‘वितथाभिनिवेशी च जायतेऽन्त्यासु योनिषु’ (याज्ञ० ३।१३४)। असत्यभूते वस्तुनि पुनः पुनः संकल्पोऽभिनिवेशस्तद्वान्।
‘कल्याणाभिनिवेशिनः’ (काद०)। कल्याणः शोभनोऽभिनिवेशोऽसकृच्छीलितः सङ्कल्पो यस्य तस्य।

वृत्

{अभिनिवृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘देवानां रातिरभि नो निवर्तताम्’ (ऋ० १।८९।२)। अस्मदाभिमुख्येन प्रत्यायातु।
‘तं कृत्येऽभिनिवर्तस्व’ (अथर्व० १०।१।७)। हे कृत्ये तमभिलक्ष्येतो याहीत्याह।

श्रि

{अभिनिश्रि}
श्रि (श्रिञ् सेवायाम्)।
‘ततोऽपो वायुमाकाशमित्यभिनिश्रयेत्’ (आप० ध० २।२२।४)। अभिनिश्रयेत् सेवेत।

ष्ठिव्

{अभिनिष्ठिव्}
ष्ठिव् (ष्ठिवु निरसने)।
‘नातपति निष्ठीवेन्नेदेतमभिनिष्ठीवानीति’ (श० ब्रा० १४।१।१।३३)। एतं सूर्यमभिनिष्ठीवानि सूर्यस्योपरि निष्ठीवानीत्यर्थः।

सद्

{अभिनिसद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘यद्येतां वयोऽभिनिषीदेत्’ (सत्या० श्रौ० २४।७।१४)। अभिनिषीदेत्=उपरि तिष्ठेत्।

स्यन्द्

{अभिनिस्यन्द्}
स्यन्द् (स्यन्दू स्रवणे)।
‘यस्याः पयोभिनिष्यन्दात्क्षीरोदो नाम सागरः’ (रा ७।२३।२१)। पयोऽभिनिष्यन्दोऽम्बुसरणम्।