संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

गद्

{प्रणिगद्}
गद् (गद-व्यक्तायां वाचि)।
‘प्रण्यगादीद् राक्षसेन्द्रम्’ (भट्टि॰९.९९)। व्यक्ततरमवोचत् सविस्तरं वा। व्यक्तिर्विस्तृतिर्वा प्रशब्दवाच्यः प्रकर्षः। निशब्दस्तु विशेषं नाह। यथा निगदव्याख्यातः (ग्रन्थः) इत्यत्र। निगद इति पाठमात्रमाचष्टे।

दा

{प्रणिदा}
दा (डुदाञ्-दाने, मेङ्-प्रणिदाने)।
‘प्रणिदानं विनिमयः प्रत्यर्पणं च।

धा

{प्रणिधा}
धा (डुधाञ्-धारणपोषरण्योः)
‘अमात्येषु च सर्वेषु मित्रेषु विविधेषु च। पुत्रेषु च महाराज प्रणिदध्यात्समाहितः’ (भा॰शां॰६९.९)। तत्र चारान्नियुञ्जीतेत्यर्थः।
‘वैहासिकांस्तद्भक्तान्वा प्रणिदध्यात्’ (कामसूत्रे)। प्रणिधीन् कृर्यादित्याह।
‘एतौ वनमिदं दुर्गं वालिप्रणिहितौ ध्रुवम्’ (रा॰४.२.६)। वालिना प्रणिधिरूपेण नियुक्तावित्याह।
‘यदि मणिस्त्रपुणि प्रणिधीयते’ (पञ्चत॰१.६५)। प्रत्युष्यत इत्यर्थः। प्रतिधीयत इति पाठान्तरम्।
‘नखपदलिपयोऽपि दीपितार्थाः प्रणिदधिरे दयितैरनङ्गलेखाः’ (शिशु॰७.३९)। प्रणिदधिरे=विभावयाम्बभूविरे=तर्कयाञ्चक्रिरे।
‘निर्वणे प्रणिधीयते’ (पा॰६.२.१७८ सूत्रे वृत्तौ)।
‘नान्यत्र युद्धाच्छ्रेयोऽस्ति तथात्मा प्रणिधीयताम्’ (भा॰वि॰४७.१७)। आत्मा प्रणिधीयतां चित्तं सावधानं क्रियतामित्याह।
‘वर्तिं प्रणिदध्यात्’ (=उपरि दध्यात्) (सुश्रुते १.१६.८)।
‘यथा मां त्वं पुनर्नैवं दुःखेषु प्रणिधास्यसि’ (भा॰शां॰१७७.३२)। पातयिष्यसि ।
‘किष्किन्धाद्रिगुहां गन्तुं मनः प्रणिदधे द्रुतम्’ (भट्टि॰६.१४२)। दधे=दध्रे इत्याह।
‘बुद्धिः प्राणहिता येन मनश्चानु समाहितम्’ (रा॰२.२२.१४)। प्रकर्षेण निहिता प्रणिहिता। बुद्धिः प्रणीता येनेयमिति पाठान्तरम्।
‘प्रणिहितशिरसं वा कान्तमार्द्रापराधम्’ (माल॰३.१२)। प्रणिहितं=भूमौ निहितम्।
‘भर्तृप्रणिहितेक्षणम्’ (रघु॰१५.८४)। भर्तृप्रणिहितनयनमित्याह।
‘कृष्णप्रणिहितेक्षणाः’ (हरि॰२.२०.२६)। उक्तोऽर्थः।
‘मामाकाशप्रणिहितभुजम् निर्दयाश्लेषहेतोः’ (मेघ॰१०८)। प्रणिहितभुजम्=उत्क्षिप्तबाहुम्=ऊर्ध्वीकृतबाहुम्।
‘प्रणिहितमपि चक्षुर्ग्रस्तमुक्तं हिनस्ति’ (उत्तर॰५.१३)। प्रणिहितं=व्यापारितम्।
‘ततः प्रणिहिताः सर्वा वानर्योऽस्य वशानुगाः। चुक्रुशुः…’ (रा॰४.२५.३४)॥ प्रणिहिताः=प्रकर्षेणैकत्र निहिताः समुदिताः समेताः।
‘विद्धि प्रणिहितं धर्मे तापसं वनगोचरम्’ (रा॰२.५०.३०)। धर्मे पणिहितम्=धर्मे दत्तावधानम् ।
‘वेदप्रणिहितो धर्मः’ (भा॰पु॰६.१.४०)। वेदविहित इत्याह। अपूर्वश्चोपसर्गयोगः।
‘कीर्तिमन्तः प्रणिहिताः’ (रा॰१.७.६)। राजकृत्येषु सावधाना इति कतकः।
‘ऋजुः प्रणिहितः’ (भा॰शां॰९.१९)। प्रणिहितोऽन्तर्मुख इति नीलकण्ठः। पिता श्रेष्ठः। '
सुहृद्यश्च सम्यक् प्रणिहितात्मवान्’ (भा॰उ॰५४.४)। प्रणिहितात्मवान्=समाहितमनाः, सावधानचित्तः।
‘सम्यक् प्रणिहितं चार्थं पृष्टः सन्नाभिनन्दति’ (मनु॰८.५४)। प्रणिहितं प्रणिधिभिरुपलब्धमित्यर्थः। प्रतिज्ञातम् अभ्युपगतमिति कुल्लूकः। विभावितमुपन्यस्तं वेति मोनियर्।
‘धार्तराष्ट्रस्य शिबिरे मया प्रणिहिताश्चराः’ (भा॰द्रोण॰७५.४)। गूढं स्थापिता इत्यर्थः।
‘तिर्यक् प्रणिहिते शस्त्रे’ (सुश्रुते १.९५.१६)। प्रणिहिते व्यापारिते।
‘यद्दोःषु मा प्रणिहितम्’ (भा॰पु॰१.१५.१६) निहितम्=स्थपितम्)। इह प्रशब्दः प्रकर्षस्य द्योतकः। निर्धात्वर्थानुवादी। सुगोपायितमित्यर्थः।
‘आवर्तयन्ति भूतानि सम्यक् प्रणिहिता च वाक्’ (भा॰उ॰३८.३६)। प्रणिहिता=प्रयुक्ता।
ये तत्र नोपसर्पेयुर्मूलप्रणिहिताश्च ये’ (मनु॰९.२६९)। मूले राजनियुक्तपुराणचौरवर्गे प्रणिहिताः सावधानभूता इति कुल्लूकः।
‘त्वां वयं तात संयुगे प्रणिधायानुयास्यामो रक्षन्तः सर्वतोमुखाः’ (भा॰द्रोण॰३५.२१)। प्रणिधाय=पुरस्कृत्य, मूर्ध्नि स्थापयित्वा।
‘(ध्वजम्) प्रणिधाय शमीमूले’ (भा॰वि॰४६.२)। सर्वप्रथमं निधायेति विवक्षति।
‘तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायम् प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्’ (गीता ११.४४)। प्रणिपात्येत्यर्थः। इह प्रशब्दः प्रकृष्टं प्रततमाह, निशब्दश्च नीचैस्त्वम्। प्रततं यथा स्यात्तथा नीचैर्देहं पातयित्वेत्याह। निशब्दस्य नीचैस्त्ववाचित्वे यास्कीयं
‘नरकं न्यरकं नीचैर्गमनम् इति’ (नि॰१.११.१) वचः प्रमाणम्।
‘स चापि सम्यक् प्रणिधाय शिक्षाम्’ (भा॰वन॰१८३.३०)। इह प्रणिधानं परत्र निधानं सङ्क्रमणं प्रदानमुच्यते तेन प्रणिधायेति दत्त्वेत्याह।
‘तस्मान्नित्यं परीक्षेत पुरुषान् प्रणिधाय वै’ (भा॰अनु॰३७.७)। प्रणिधाय=विचिन्त्य, साधु चिन्तयित्वा।
‘प्रणिधायेन्द्रियग्रामं भर्तृलोकपरायणे’ (भा॰आदि॰११९.२९)। प्रणिधाय=नियम्य।
‘विकृष्य चापं प्रणिधाय सायकम्’ (रा॰३.५९.२६)। प्रणिधाय=सन्धाय।
‘प्रणिधाय हि चारेण ततो भावः परीक्ष्यताम्’ (रा॰५.९०.१५)। प्रणिधाय=गुप्तं विज्ञायेत्यर्थः।
‘चारश्च विविधोपायः प्रणिधेयः पृथग्विधः’ (भा॰शां॰५९.३४)। प्रणिधेयः=नियोज्यः।
‘सोऽपश्यत् प्रणिधानेन सन्ततेः स्तम्भवारणम्’ (रघु॰१.७४)। प्रणिधानेन=समाधिना।
‘तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः’ (योग॰२.१)।
‘जानामि प्रणिधानं ते बाल्यात् प्रभृति नन्दिनि। ब्राह्मणेष्विह सर्वेषु गुरुबन्धुषु चैव ह’ (भा॰वन॰३०३.१९)। प्रणिधानम्=प्रश्रिता वृत्तिः, सादरो व्यवहारः, आस्था।
‘प्रणिधानेन धैर्येण रूपेण वयसा च मे। मनः प्रविष्टो देवर्षे गुणकेश्याः पतिर्वरः’ (भा॰उ॰१०३.२१)॥ प्रणिधानेन=अवधानेन।
‘स्वशरीरं ततो मुमुक्षुर्नियतमिति प्रणिधिमुपबृंहयामास’ (अवदा॰जा॰३०)। प्रणिधिः सङ्कल्पोऽध्यवसाय इत्यर्थो भाति।
‘औषधयुक्तां वर्तिं प्रणिदध्यात्’ (सुश्रुत० १।५।१३)। प्रणिदध्यात् प्रवेशयेत्।
‘तथात्मा प्रणिधीयताम्’ (भा० वि० ३७।१७)। चित्तं सावधानं क्रियतामित्याह।
‘पूर्वं प्रणिहिता वा द्वाराणि दद्युः’ (कौ० अ०)। प्रणिहिता निभृतमवस्थापिताः।
‘एकदा खल्वयं प्रबोधकालं प्रणिधाय सुप्तः प्रणिधानवशात् प्रबुध्यते’ (न्याय० २।१।२६ भा०)। प्रणिधाय सङ्कल्प्य। अमुकसमये मयोत्थातव्यमिति।
‘ततः प्रणिहिताः सर्वा वानर्योऽस्य वशानुगाः’ (रा० ४।२५।३४)। प्रणिहिताः=आप्ताः।
‘काममयं वृथापलितो हतबुद्धिरप्रणिहितः सरित्सुतः’ (शिशु० १५।१९)। अप्रणिहितो ऽनवहितः। शिशुपालस्योक्तिरियम्।
‘एतौ वनमिदं दुर्गं वालिप्रणिहितौ ध्रुवम्’ (रा० ४।२।६)। प्रणिहितौ प्रणिधी। चारौ।

पत्

{प्रणिपत्}
पत् (पत्लृ-गतौ)।
‘कथं प्रणिपतेच्चायमिह कृत्वा पणं परम्’ (भा॰उ॰३.८)। प्रणिपतेत्=नमेत्। शरणं यायादित्यर्थः।
‘गुरुं च प्रणिपत्य मूर्ध्ना’ (भा॰वि॰६६.२६)। प्रणिपत्य=प्रणम्य=नमस्कृत्वा। नमसो गतिसञ्ज्ञाविकल्पः।
‘पादयोः’ (रघु॰८.१२)। पादावुपसङ्गृह्येत्यर्थः।
‘श्वश्रूश्वशुरयोः पादौ प्रणिपत्य’ (मार्क॰२२.१०४)। नमस्कृत्येत्यर्थः।
‘वागीशं वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे’ (कु॰२.३)।
‘प्रणिपत्यासुरास्तस्मै शमयित्रे सुरद्विषाम्’ (रघु॰१०.१५)। उक्तोऽर्थः। केवलं विभक्तिवैचित्र्यार्थमुदाहृतयः।
‘प्रणिपातप्रतीकारः संरम्भो हि महात्मनाम् (रघु॰४.६४)।

पद्

{प्रणिपद्}
पद् (पद-गतौ)।

‘प्रविश्य तदा भीष्मं शिरोभिः प्रणिपेदिरे’ (भा॰१०७.५७)। प्रणिपेतुरित्यर्थः। पतिपदी समानार्थौ। समानौ चेहोपसर्गौ, तेन समाना नमस्कारार्थता तयोः। वाचि स्वतन्त्राश्च महर्षय इत्यपि।