प्रतीहार

Source: TW

‘प्रतीहार’ इति शब्दः
[[२३१]]

प्रतीहार = (१) प्रतिहरणम् (to strike back, to reject), (२) द्वारम्, (३) द्वारपालः ।

अमरे — द्वार्-द्वारं प्रतीहारः (२.२.१६) । प्रतीहारो द्वारपाल… (२.८.६) । द्वारि द्वाःस्थे प्रतीहारः (३.३.१७८) ।

प्रतिहरणम् इत्यत्र ३.३.१८ भावे इति भावे घञ् — प्रतिहरणम् प्रतीहारः ।
द्वारम् इत्यत्र ३.३.१९ अकर्तरि च कारके संज्ञायाम् इति अधिकरणे घञ् — प्रतिह्रियते आव्रीयते अत्र इति प्रतीहारः ।

प्रति + हृ + घञ्
→ प्रति + हृ + अ
→ प्रति + हार् + अ [ ७.२.११५ अचो ञ्णिति ]
→ प्रती + हार [ ६.३.१२२ उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम् इति दीर्घः ]
→ प्रतीहार

अत्र सूत्रे अमनुष्ये इति निर्दिष्टम् अस्ति;
अतः द्वारपालः अस्मिन् अर्थे अत्र दीर्घः न सम्भवति ।

तर्हि द्वारपालः अस्मिन् अर्थे प्रयुज्यमाणः प्रतीहारः इति दीर्घघटितः शब्दः कथं सिद्ध्यति ? — इति प्रश्नः ।

दुर्घटवृत्तिः

अमरकोशस्य सुधाव्याख्यानम्

द्वार-द्वारस्थयोः अभेदेन,
अथ वा प्रतिहरणक्रियावान् इत्यर्थे,
अथ वा बहुलग्रहणसामर्थ्यात् मनुष्येऽपि क्वचित् दीर्घः —
इति त्रिभिः प्रकारैः “द्वारपालः” अस्मिन् अर्थे प्रतीहारशब्दः साधयितुम् शक्यः ।

उपसर्गस्य.. इत्यत्र बालमनोरमा

उपसर्गस्य.. इत्यत्र तत्त्वबोधिनी