तिक्तः तीता तीक्ष्णः तीखा

देशभाषासु

तीक्ष्णः

मरिच-स्वाद-परता

देशभाषासु तीखा-शब्दः तीक्ष्णजन्यो भाति, न तु तिक्त-पर्यायः।

From bahri (hi-en)
तीखा
तीखा tīkhā a pungent, sharp, etc. = तीक्ष्ण : ~ मसाला pungent spice;

From kittel (kn-en)
तीक्ष्ण
ತೀಕ್ಷ್ಣ tīkṣṇa. = ತಿಕ್ಕ sharp; hot, pungent, fiery;

निम्ब-स्वाद-परता

From sheth (pi-hi)
तीक्ष्ण
७ तीता, कडुवा

From bahri (hi-en)
तीता
तीता tītā a pungent, acrid, bitter

From sanxipta-kannaDa-nighaNTu-ka-sa-pa (kn-kn)
तिक्त

1. ಕಹಿ.

From ಶ್ರೀವತ್ಸ shrIvatsa-nighaNTu (kn-kn)
तिक्त
ತಿಕ್ತ—5 : ನಿಂಬ, ಅಮೃತ, ವೃಷ, ಪಟೋಲ, ನಿದಿಗ್ಧಿಕಾ (ಚಕ್ರಪಾಣಿ ದತ್ತ-ಶಕದ್ರು. 14-7 ; ಆಪ್ಟೆ).

praharaj (or-or)
तिक्त
ତିକ୍ତ — Tikta ଦେ. ବିଣ.—(ତିଜ୍ ଧାତୁ=ତୀକ୍ଷ୍ଣ କରିବା+କର୍ତ୍ତୃ ତ. ୟାହା କ୍ଷୁଧାକୁ ତୀକ୍ଷ୍ଣ କରେ) — 1 ପିତା — 1. Bitter (in taste).

व्याकुलता

From hi-shabdasAgar (hi-en) तीता
तीता ^१ वि॰ [सं॰ तित्त]
१. जिसका स्वाद तीखा और चरपरा हो । तित्ता । जैसे, मिर्च ।
विशेष—यद्यपि प्राचीनों ने तिक्त और कटु में भेव माना है,
पर आजकल साधारण बोलचाल में ‘तीता’ और ‘कडुआ’ दोनों ‘शब्दों’ का
एक ही अर्थ में व्यवहार होता है ।
कुछ प्रांतों में केवल ‘कडुआ’ शब्द का व्यवहार होता है
और उसके तात्पर्य भी बहुधा एक ही रस का होता है ।
जिन प्रांतों में ‘तीता’ और ‘कडुआ’ दोनों शब्दों का व्यवहार होता है,
वहाँ भी इन दोनों में कोई विशेष भेद नहीं माना जाता ।
२. कडुआ । कटु ।

नारायण-प्रसादाभिप्रायः

“कटु” और “तिक्त” में बहुत अन्तर हइ। मिर्ची “तिक्त” होती है, जिसे हमलोग मगही में “तित्ता” (तीता) कहते हैं। “कटु” का अर्थ “कड़वा” होता है। कटु = कड़वा। तिक्त = तीखा, तीक्ष्ण। शायद कटु और तिक्त का कहीं-कहीं एक ही अर्थ में प्रयोग अंग्रेजी के प्रभाव के कारण हुआ होगा, जिसमें दोनों के लिए bitter शब्द का प्रयोग होता है।

From fallon (ur-en)
तीता
H تيتا तीता tīt’ā, E.; tīṅt, Bhoj. adj. S. तिक्त 1. Bitter (kaṛvā). Ek kā tīṅteṅ, tīnū tīṅt. Bhoj. Prov. One bitter, all three bitter. 2. Pungent; acrid (tez); pepperish (charparā); hot. 3. (Farrukh.) Wet (Tir. tītal).

From platts (ur-en)
तीता
H تيتا तीता tītā = H تيت तीत tīt [Prk. तित्तो or तित्तओ; S. तिक्तः or तिक्तकः], adj. Bitter ( = kaṛwā); hot, pungent, acrid.

From bhagavad-go-maNDala-dev-ta-La (gu-gu)
तीता १. [ सं. तिक्त ] कडवुं। २. तीखुं।

संस्कृते

निम्ब-स्वाद-परता

From WHO NIA Ayurveda non-clinical terms draft (sa-en)
कटु
DG0115 कटु kaṭu 1. Pungent; One among six rasa. 2. Synonym of Katuki(Picrorrhiza kurroa) and Rajika(Brassica juncea).

(Picrorrhiza kurroa इत्यस्य स्वादस् तु कटुः / bitter।)

संस्कृते

मरिच-स्वाद-परता

From apte-1890 (sa-en)
तीक्ष्ण
–क्ष्णः
1 Nitre.
–2 Long pepper.
–3 Black pepper.
–4 Black mustard.
–रसः {1} salt-petre.

From lr-vaidya (sa-en)
-(II) m. –1. Nitre; 2. black pepper; 3. black mustard.

निम्ब-स्वाद-परता

From mw-1872 (sa-en)
तीक्ष्ण
तीक्ष्ण तीक्ष्ण, अस्, आ, अम् (fr. rt. तिज्; cf. the similar word तिग्म, which is more used than तीक्ष्ण in the older literature), sharp (in all senses), hot, pungent, warm, fiery; acid (= खर-उष्ण);
Cardiospermum Halicacabum; black mustard;

अभिधान-मञ्जर्याम्

मरिचं श्यामं पलितं कृष्णं कटुकासितं च यव(नेष्टम्) ।
… … … तीक्ष्णं लघुवल्लिजमूषणं कृमिजित् ।

From शब्दार्थकौस्तुभः shabdArtha-kaustubha (sa-kn)
तिक्त
पदविभागः - नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः - ಕಹಿ ಸವತೆಕಾಯಿ
विस्तारः - “तिक्तो राजपटोलश्च भीरुस्त्वर्वारुकर्कटी” - वैज० ।

कल्पद्रुमः तिक्तः
तिक्तः, पुं, (तेजयतीति ।
तिज + सामान्यापेक्षज्ञापकात् चुरादीनां णिजभावे गत्यार्थाकर्म्मकेति क्तः ।)
रसविशेषः । तित इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४२ ।

“यो गले चोषमुत्पादयति मुखवैशद्यं जनयति, भक्तरुचिञ्चापादयति, हर्षञ्च स तिक्तः ॥”) स वाय्वाकाशगुणबाहुल्यात् भवति । इति शिवदासः ॥

तस्य गुणाः ।
जन्तुकुष्ठ-ज्वरार्त्ति-कास-दाह-नाशित्वम् । रोचनत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥
शीतत्वम् ।
तृषामूर्च्छापित्तकफ-विषोत्क्लेश-रक्त-गद-नाशित्वम् ।
स्वयमरोचिष्णुत्वम् ।
कण्ठस्तन्यास्यशोधनत्वम् । वातलत्वम् । अग्निकारित्वम् । नासाशोषणत्वम् । रूक्षत्वम् । लघुत्वञ्च ।

अतियुक्तस्य तस्य गुणाः ।
शिरःशूलमन्यास्तम्भश्रमार्त्तिकम्पमूर्च्छातृषाकारित्वम् । बलशुक्रक्षयप्रदत्वञ्च ।
इति भावप्रकाशः ॥ * ॥
(“तिक्ताख्यो वत वातलोऽपि हि नृणां कुष्ठादिदोषापहः सोऽन्तः सर्व्वरुजापहो भ्रमहरो रुच्योऽपि संक्लेदहृत् ।
जिह्वास्फोटक-नाशनोऽथ भवति क्षीण-क्षतानां हितो
वक्त्रोत्क्लान्तिहरः प्रकृष्ट-गुण-धृत् निम्बादिकानां रसः ॥”
इति हारीते प्रममे स्थाने सप्तमेऽध्याये ॥)
… कुटजवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वरुणवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ तिक्तरसयुक्ते, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । ९ ॥

From vAchaspatyam-sa (sa-sa)
तिक्त
तिक्त पु० तेजयति तिज–बा० कर्त्तरि क्त ।
रसभेदे (तेत) अमरः । २ पर्पटकोषधौ न० हेमच० । ३ सुगन्धे मेदि० ।
४ कुटजवृक्षे पु० शब्दच० । ५ वरुणवृक्षे शब्द-माला । एतेषां तिक्तरसाधिक्यात्तषात्वम् ।
६ तिक्तरस-युक्ते अमरः । “षड्विधस्तु रसस् तत्र”
… वाय्वग्निगुणबाहुल्यात् कटुकः वाय्वाकाशगुणबाहुल्यात्तिक्तः ।
पृथिव्यनिलगुण-बाहुल्यात्कषाय इति ।
तत्र मधुराम्ललवणा वातघ्नाः । मधुरतिक्तकषायाः पित्तघ्नाः ।
कटुतिक्तकषायाः श्लेष्मघ्नाः ।
… कट्वम्ललवणा आग्नेयाः ।
मधुराम्ललवणाः स्निग्धा गुरवश्च ।
कटुतिक्तकषाया रूक्षा लघवश्च ।
सौम्याः शीता आग्नेयाश्चीष्णाः” ।

व्याकुलता

From शब्दार्थकौस्तुभः shabdArtha-kaustubha (sa-kn)
तिक्त
पदविभागः - नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः - ಗುಗ್ಗುಳ /ದೇವಧೂಪ
विस्तारः - “श्रीमान् स्निग्धः सर्वसहःश्लेष्मी तिक्तः कटुर्लघुः” - वैज० ।

यतीन्द्रमत-तीपिकायां तु -

किम्पाक-निम्बादि-रसाः तिक्त-भेदाः ।
शुण्ठी-मरीची-सर्षपादि-रसाः कटु-भेदाः ।

(श्रीमधुसूदनसरस्वती, गीता १७/९)
कटुस्तिक्तः । कटुरसस्य तीक्ष्णशब्देनोक्तत्वात् । तत्रातिकटुर्निम्बादिः । अतितीक्ष्णो मरिचादिः ।

निर्णयः

सर्वासु भाषासु तिक्त-कट्वोर् अर्थ-व्याकुलता दृश्यते।
तथापि लोक-रूढि-प्रमाण-बलात् रस-विशेष-विवक्षायाम्
तिक्त-शब्दो मरिचि-रस-पर्यायः (chilli), न तु निम्ब-रस-पर्यायः (bitter/कढ़वा)।