गिर्वाणवाङ्मञ्जरी

Source: TW

श्रीगणेशाय नमः ॥

+++(पाठान्तरम् - १ B-श्रीमते भगवनिम्बार्काय नमः | As the author seems to follow Madhva, it is not likely that he would pay homage to Nimbārka in the beginning.)+++

नत्वा श्रीपति पादपद्मयुगलं विघ्नेश्वरं शारदां
तद्वच् छ्री-गुरु-पाद-पङ्कज-युगं ध्यात्वा ततः सादरम् ।
काशीस्थेन हि धुण्डिराज-कविना गीर्वाणवाङ्मजरी
बालानां सुखबोधनाय रचिता संशोधनीया बुधैः ॥ १ ॥

केवलं वैदिकानां तु
शब्दाब्धिम् अतिदुस्तरम् ।
स्वल्पायासेन सन्तर्तुं
निर्मिता तरणिर् दृढा ॥ २ ॥

शब्दलिङ्गविभक्त्यादि
कर्तृकर्मक्रियाऽव्ययम् ।
नानापदार्थसंज्ञाऽर्थम्
अनया बुध्यतेऽखिलम् ॥ ३ ॥

प्रातरारभ्य विदुषा
कर्त्तव्यं कर्म यद् भवेत् ।
उक्तम् आ-साय-पर्यन्तम्
अस्ति यत् क्रमशोऽखिलम् ॥ ४ ॥

उक्ति-प्रत्युक्तिभिः किञ्चित्
स्त्रीपुंभ्यां वा विनोदितः । गृहकृत्यविधौ सर्वं
वक्ष्यमाणम् उदीयते ॥ ५ ॥

तदाऽऽह— कश्चिद्राह्मणः उषःकाले शयनाद् उत्थाय प्रातस् स्तोत्रादिकं पठन् सन् स्त्रियं प्रत्यूचिवान् ।।

“ अयि, मया दीर्घशङ्कार्थं गम्यते । शीघ्रम् उदकं देहि । कर-पाद-विशोधनार्थं मृत्तिका देया।"

इत्युक्ते सति तया झटित्युत्थाय जलपूरितपात्रं दत्तम् । करपादविशोधनार्थ मृत्तिका दत्ता । तदा तेन शौचादिकं विधाय पीठोपरि स्थित्वा करपादौ प्रक्षाल्य दन्तकाष्ठेन दन्तान्विशोध्य पुनः स्त्रियम् उवाच ।

“अयि, शृणोषि । अद्य मया मणिकर्णिकास्नानार्थं गम्यते । शीघ्रं स्नान-सामग्री देहि । अग्रोदकपात्रं देहि । अर्घ्यपात्रं रुद्राक्षमालिकां विभूतिवाटिकां देहि । देवार्चनपेटिकां तिल-नारिकेलं चन्दनं च ददस्व । एतानि शीघ्रमानय ।”

पुनस्तयोच्यते-

त्वरा किमर्थ क्रियते । अत्र दीपकस्तु नास्ति । अन्धकारगृहे किमपि न दृश्यते । त्वरितं चेत्कथं भविष्यति । इत्युक्ते सति सः

क्रोधेनाऽऽह—

" भो रण्डे , किं वदसि । मम स्नानस्य कालातिक्रमो जायते । सन्ध्यासमयो गच्छति।"

“तूर्णं … त्वरा क्रियते - तत् किम् ।” इत्युक्त्वा तया सर्वं दत्तम् ।

+++(पाठान्तरम् - १७ B—तूष्णी त्वरा क्रियते किम्, C हे कान्त तूष्णीं त्वरा किं क्रियते । इत्युक्त्वा तदा० )+++

पुनस्त्रियमुवाच

" अयि, अद्य महत्पर्व तिष्ठति । अद्य कश्चिद् ब्राह्मणो निमन्त्रणीयः । कश्चिद्यतिर् वा आकारणीयः १३ । तव जामाता आयास्यति, तव भ्राताऽपि आगच्छतु । तव भ्रातुर् अपत्यान्य् अपि आयान्तु । तव स्नुषायाः आकारणार्थं द्राग् दुहितरं सम्प्रेषय !”

इत्युक्ते सति पुनः साऽऽह —" तर्हि भवतामपि भ्रातुर् अपत्यम् आकारणीयं खलु ।"

" आः तस्याऽर्भकस्य किम् । तन्निमित्तं किं विशिष्टं कर्तव्यं भविष्यति । सर्वेषां मध्ये सोऽप्येकः आयास्यति !"

पुनः सा अभाषे—" बिन्दुबिन्दुनैव पुष्करिणी पूर्यते । तस्याऽर्भकस्य गणना कथं न भवतु । तर्हि अद्य भक्ष्यं किं विधेयम् ।”

" यन्मनसि आयास्यति तत्कुरु ।”

" तर्हि उपसामग्री ह्यानेया ।"

" तर्हि पुत्रमाकारय ।”

" स तु निद्रितो वर्तते ।”

“राण्डेयं शीघ्रमुत्थापय !”

" स तु भवत्प्रदेश एव तिष्ठति । भवद्भिरेव बोधितव्यः ।"

पुनः स रोषेणाऽऽह—

“अरे बलीवर्द, शीघ्रमुत्तिष्ठ । प्रभातं जातम् । एतावत्कालपर्यन्तं किं निद्रितोऽसि । आलस्यं जहीहि ।”

इत्युक्ते सति स तूर्णमुत्थितः करौ मेलयित्वा विनयात् प्रणम्य पितुर् अग्रे स्थितवान् ।

ततः पिताऽऽह

" अरे, अद्य गृहे महत्प्रयोजनं तिष्ठति । त्वम् आपणे गच्छ । उपसामग्रीमानय "

" तर्हि मुद्रिकाः ढबुकाः देयाः ।"

पुनः पिताऽऽह–

अरे अन्तःपुरे गच्छ। तत्र दारुमञ्जूषा तिष्टति । तन्मध्ये जातरूपसम्पुटोऽस्ति । तदन्तः सुवर्णमुद्रिका रजत-मुद्रिका बद्धाः सन्ति । तासु रजतमुद्रिकाद्वयं गृहाण । पुनस् तत् सर्वं ताथैव स्थापनीयम् । पश्चात् तन्-मुद्रिकाद्वयं गृहीत्वा बृहदापणे गच्छ। चतुस्स्तम्भापणे गत्वा भूषक-माधवजी-हट्टे ते+++(??)+++ विभज्य, ढबुकान् कृत्वा याद् अपेक्ष्यते तत्तद्गृहाण । "

+++(पाठान्तराणि - B-मुद्रिकाः ठवूका. C-ठब्बुकाः, )+++

" भो पितः! किं किं गृह्णामि तद्वदध्वम् ।”

ततः पिताऽऽह –

“अरे, आदौ वणिजापणे गत्वा तत्र घृतं सार्द्धशेरकद्वयं ग्राह्यम् । तदर्द्ध-मुद्रिकाया भविष्यति ।

+++(८ Thus ghee was priced at eight silver coins per maund… The seer may be of 40 or 80 tolas, probably the latter. )+++

सिता शर्करा ग्राह्या । पूरणार्थं १० चणकदादालिर् ग्राह्या ५ । हिङ्गु ग्राह्यम् १२ । जीरका ग्राह्याः २३ । हरिद्राचूर्णं ग्राह्यम् । क्रमुकाः प्राधाः। एला-लवङ्ग-जातीफलानि जातिपत्रं च ग्राह्यम्। खदिरं मा विस्मर । कर्पूरो ग्राह्यः । कस्तूरिका ग्राह्या । केसरं गोरोचनं ग्राह्यम् !
उशीरो ग्राह्यः। तस्याऽपरं नाम सुगन्धवाळा इत्युदीरयन्ति जनाः।
दशाङ्गं ग्राह्यम् ।
तत्र इयत् ८ गृहीत्वा तदग्रे गच्छ।
तत्र पटशोधितगोधूम-चूर्ण प्रतिज्ञया गृहीत्वा शुद्धमाषपिष्टं ग्राह्यम् । शुद्धचणकदालिपिष्टं ग्राह्यम् ।
तण्डुलपिष्टं च ग्राह्यम् ।

ततोऽप्यग्रे शाकापणे गत्वा यान्यान्शाकान् प्राप्नोषि तान्तान्गृहाण ।”

“कान्कान्गृह्णामीति तदब्रूत ।”

" अरे आदी सूरणो३ ग्राह्यः । शुभ्रकन्दो प्रायः । रक्त-कन्दो ग्राह्यः । कर्कटिका ग्राह्या । बुद्बुदका २५ ग्राह्यास् तर्हि सर्षपान् आनयस्व २६ ।
कूष्माण्ड-फलं ग्राह्यम् ।
पीतकूष्माण्डं च ग्राह्यम् ।
परोवराणि वृन्ताकानि तुण्डीफलानि २७ गृह्णीष्व ।
पटोलफलानि २८ कारवेल्लानि २९ पनश-फलानि गृहाण ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

९, (0-तस्याः सिता. १० पूर्ण = पूरण of modern पुरणपोळी, “very favourite dish of the Maharashtrians. C-~यूरणार्थ. ११ 0—च एकदा विप्राया. १२ C-हिङ्गु प्रायः । १३ C-जीरकामरीचिका ग्राह्याः ।। १४ B–एला. लवडा १५ B-कस्तूरी, १६ B and C-नाम सुगंधवाला. १७ दशाझं refers to दशाङ्ग धूप. १८ B-इदं. १९ —प्रतिज्ञाया. २० ।-दालिका० २१ –शाकाशापणे. २२0-तत. B.ताहि. २३ :–शूरो. २४ B-कर्कटिका ग्राह्याः. C-कर्कटि० २५ B—बुदबुदका. O and C-बुद्धकाः. २६ C omits सपा० : २७ तुम्बीफलानिः २८ C adds कोशांत की ग्राह्या । २९ 0-फनसानि.

तदने अन्नपूर्णान्तिके ३० गत्वा तत्राऽपक्व-कदलीफलानि पक्वकदलीफलानि च गृहाण ! कदलीगर्भकन्दं कदलीकुसुमानि च गृहाण ।

+++(३० अन्नपूर्णा—This is a reference to the famous shrine of अन्नपूर्णा at Banaras. Near the shrine, plaintains etc. were sold. अन्नपूर्णा does not seem to be a market name like शाकापण, वणिजापण etc. noted in the text.)+++

तत्र नागवल्लीदलानि मागधीयानि पक्वानि गृहाण । ततोऽपि इत आगत्य काल भैरवापणे गत्वा तत्र बहवः पत्रशाका वर्तन्ते - तेषु प्रथमतः मेथीपत्रं ग्राह्यम् । तण्डुलपत्राणि उपोदकीपत्राणि चक्रमर्दकपत्राणि बृहतीफलानि गृहाण ।
वनकारवेल्लानि मिलिष्यन्ति चेद् गृह्णीष्व ।
रक्तकन्दपत्राणि शुभ्रकन्दपत्राणि प्राप्स्यसे तर्हि गृहाण !
अरे तिन्तिणी मा विस्मर ।
तथैव श्रृङ्गवेरं गृहाण दीर्घरम्भापत्राणि आनय । अतोऽप्यधिक यदृश्यते तगृहाण !”

“भो पितः एतेषां पदार्थानां स्मरणं कथं भविष्यति ।” [इति ] तेन उक्त सति पुनः क्रोधेन जनिताऽऽह—-

" अरे मूर्ख त्वं केवलं गर्दभप्रायोऽसि । तवाष्टादश-वर्षाणि कुतो गतानि को वेद ! हे मूढशिरोमणे तर्हि एकस्मिन् कागदे १ सर्वमालिख तमालोक्य सर्वं गृह्णीष्व !"

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

१ 0 ormits पक्क…दलानि. २ B. गृह्णीष्व. ३ 0 omits तत्र नाग….गृहाण । ४ Market. near the shrine of Kala-Bhairava..: ५0-मेथिकापत्रं. ६ B.—उनादकी. C-कुमोदकी. ७.0-बनकारवेल्लि. ८0-रक्तकंठ ९ 0-तंत्रिणी.. १० जनयता. ११ .पत्रे. १२ सर्वमालिखितं तदालोक्य. B-सर्व समालिखितमालोक्य. C–सबै समालिख्य तमालोक्य ।

इत्युक्त्वा पुनर्जगाद—

" आः अद्य मम भूरि विलम्बो जातः १३ अतीव कालक्षेपो जातः। अहह ममाऽदृष्टस्य सर्वेऽपि१५ मूर्खतराः मिलिताः ।

यथेऽयं दुर्भगा रण्डा
तथाऽयं मन्दधीः सुतः ।
अनयोस् सङ्गदोषेण
कुतः श्रेयो भवेन् मम ॥ १ ॥

भवतु अतः परं स्थातुं न शक्यते ।"

इत्युदीर्य गङ्गातीरेणैव मणिकर्णिकां गतः। तत्र गत्वा महाप्रयोगम् उच्चार्य यथाविधि स्नानं विधाय सन्ध्यामनुष्ठितवान् ।
तद्-अनन्तरं ब्रह्मयज्ञं १६ निवापञ्च विधाय १७
भगवन्तं यथोत्पादितद्रव्यैः सम्पूज्य
पुनरुस्थितस् तत्रैकम् अयाचित-वृत्तिनं १८ ब्राह्मणं निमन्त्र्य
पुनर् घट्टम् आरुह्य
संन्यासिनो मटे गतः।

तत्र बहवो दण्डिनः स्थिताः । तेषु एको वृद्धस्तुन्दिलो यतिः स्थितः २० । तमालोक्य तदन्तिके गतः । दण्डवत् प्रणम्य वाक्यमुवाच—-

" स्वामिनः, श्रीमतां दर्शनेन अहमतीव कृतार्थो जातः ।"

इत्युक्ते सति स्वामिभिः । ‘नारायण नारायणे’त्युक्तम् ।

तदाऽयं पुनरूचिवान्—- " स्वामिनः श्रीमताम् अत्रैव स्थितिर् वा ।" पुनः स्वामिना ‘नारायण’ इत्युक्तम् ।

" अतिसमीचीनो मठस्तिष्ठति । अतिसम्यक् स्थलं वर्तते । स्वामिनः२२ किञ्चिद्विज्ञप्तुकामोऽस्मि, अङ्गीकृतं चेद्वक्ष्यामि ।" "

" किं तब्रूहि २३ ।"

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

१३ 0-मम विलम्बो जात भूरि. १४ 0-०क्षयो… १५ 0-च for अपि. C-अहह मम दिष्टस्य सर्वेऽपि० १६ B omits निवापश्च. १७ B-भगवत.. १८ B–मयाचितवृत्ति, १९ Bघटमा०२० 0-तेघु एको वृद्धो यतिस्थितमालोक्य : तदन्तिको गतः । B-एषु एक वृद्धः स्तुंदिलो यती स्थितः etc. २१ 0 and B read only नारायण “, but C preserves the whole line as above. २२ अति सम्यगलंकृतो वर्तते तिधति… २३ 0—- तत् त. -रक्तकंठ -सर्व समालिक दिस्य सर्वे

" श्रीमद्भिरद्य मम गृहे भिक्षार्थम् आगन्तव्यं चेत् कृतकृत्यो भवामि। स्वामिनः! ममाद्य जन्मनः साफल्यं जातम् ।”

ततः परं यतिवर्यैर् उच्यते– " अरे, तव का वा ज्ञातिः ।”
" स्वामिनः अहं महाराष्ट्रोऽस्मि ।"

" एवं किल तर्हि महाराष्ट्राणां गृहे अस्मद्-आदीनां भिक्षा तु अतीव शस्ता । ततस्त्वं श्रोतियोऽसि किम् ।"

“स्वामिनः श्रोत्रियोऽस्मि”।

“तर्हि सम्यग् जातम् । कुतः —

याचयेच् छ्रोत्रियस्यान्नं
तदभावे जलं पिबेत् ।

तदद्य घटितम् । अरे, परंतु त्वं गौडवद् भाससे रे । किम् इदम्?

“सत्यम्, स्वामिनः, मम जन्म गौडदेश एव जातम् । मम पितुरपि जन्म तत्रैव जातम् । आवाभ्यां तत्रैवाधीतम् । “….

" एवं वा तर्हि तव पितुर्नामधेयं किम् ।”

“ स्वामिनः मम पितुर्नाम अदब्ध-व्रत-प्रमतिर् वसिष्ठभट्टाचार्य इति प्रसिद्धम् । “८

" तव नाम ।”
" मम नाम झिलिमिलिझाङ्कार-शौचालङ्कार-अलर्षियुध्-मखजकृत्-पुरन्दर-भट्टाचार्य’ इत्युदीरयन्ति जनाः ।”

“सत्यं तत्रत्यानाम् एतादृशम् एव दीर्घतरं नाम भवति । त्वमपि तत्रत्यः किल । "

“स्वामिनः ।” इत्युक्त्वा पुनरूचिवान् -

“स्वामिनस्तर्हि उत्थानं कर्तव्यम् । समयस्तु जातः ११ । अतः परं दण्ड-कमण्डल्वादिकं गृहीत्वा मया सहैव श्रीमद्भिरागन्तव्यम् ।”

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

१ तत् २ B-यतिनोच्यते ३ B-महाराष्टो० ४. C-अति प्रशस्ता his B and O omit this as well as from the preceding line ६ B-गोडवमदाससे रे . ७ 0-omits एव ८ B-नाम अदग्धवृत प्रमति वीसिष्ट भट्टाचार्य इति etc. नाम अब्धव्रत प्रमति वसिष्ठ भट्ट इति…. ९ B-मम नाम स्वामिनः झिलिमिलि झांकार शौचलंकारयुज्मखकृत्पुरंदर भट्टाचार्य…—-झिलिमिति झांकार शौचेलंकार अलर्षियुध्मखजकृत् पुरंदर भट्टाचार्य…… C-झिलिमिति…शौचेलंकारअलपियुध्मखजकृत् ……! १०. B- वान्सः ११ 0& B omit स्वामिनस्तहि ……जातः ।

इत्युक्ते सति स्वामिभिरुच्यते–

" अरे तव गृह कियदूर तिष्ठति । कस्मिन्ध?ऽस्ति । " स्वामिनः मम गृह समीपे तिष्ठति । दुग्धविनायकसमीपे वर्तते । गङ्गादास इति प्रसिद्धो महाजनस्, तस्यायतनसमीपे ममाऽपि वेश्म तिष्ठति ।”

तर्हि भवतु । इत्युक्त्वा स्वामिनः उत्थिताः । दण्डकमण्डल्बादिकं गृहीतम् । तदा स्वामिनः शिध्यं प्रत्यूचुः " अरे मेषाश्रम त्वया अद्य अत्रैव स्थातव्यम् । मलं त्यक्त्वा कुत्राऽपि न गन्तव्यम् ।” " तर्हि स्वामिनः भिक्षार्थ कुत्रचिद् गन्तव्यं खलु ।” " अरे किं वदसि । अद्य कुत्राऽपि मा गच्छ । तत्र पृथु कास्तिष्ठन्ति । तनं वर्तते । काष्ठभाजने लवणं विद्यते । तद् गृहीत्वा तदेव भक्षणीयम् । कुतः भ्राम्यसि “.. इत्युक्त्वा स्वामिभिः प्रयातम् । तदा यजमान आह-~ “स्वामिनः भवन्तः अग्रे भवन्तु । अहं पश्चाद्भवामि । इत्याकर्ण्य यतिभिरुक्तम् - " न हि न हि त्वमग्रतो भव । अहं पश्चाद्भवामि । अतीवसम्मस्तिष्ठति । त्वया सर्वेषां निराकरणं कर्तव्यं नो चेत्स्पर्शी भविष्यति ।” । इत्युक्ते सति तेनाङगीकृतं तथैव कृतवान् । १४पुनस्तावुभौ गृहमागतौ । अन्तर्गृहमागत्य पुत्रमाकारयामास—- " अरे प्रभाकर शीघ्रमेहि । स्वामिनां पादप्रक्षालनार्थमुदकं देहि ।” इत्युक्ते सति तेन शीघ्रमुदकमानीतम् । तदा यजमानः स्वहस्तेन स्वामिपादौ प्रक्षाल्य तदम्भसा शिरसि अभ्युक्ष्यान्तःपुरे गतः । ततः स्वामिनः बृहत्पीठोपरि सावकाशं तस्थुः । तदा ये भोजनार्थ M . . " . .. . TH

‘.- … …….. …… ……. १ कियदि(द)तिदूरे. B—कियदूर. २. 0-इत्युत्का.. Bइत्युक्ता. Both o and B often misspel उक्त्वा and write उक्ता. Such variants are not noted. ३. 0—प्रत्यूत्वः.. ४ Band O-त्यकाः ५ 0—अरे वदसि अत्र कुत्रापि गच्छत. ६ B–पृथुकरितष्ठति. ७. Band C omits काष्ठ… विद्यते. ८ B and C–कुतः श्राम्यसि. 0-कुतः भ्राम्यसि. .९ - उच्यते. १० 0-omits one नहि… ११ 0-omits after नो चेत , स्पी …..पुनः. १२ बृहतियो०- C–ब्रह्मपी० . . . . .. …. . . . :: . … ::: …………. . . NAR .:. .- - …… मागतः स्थितास्तैस्सर्वैः स्नात्वाऽन्तरागतम् । ततः यजमानो भगवतः षोडशोपचारपूजन कृत्वा नैवे निवेद्य वैश्वदेवं बलीहरणं चकार ततोऽन्तःपुरे गत्वा स्वामिनामधादेशे सर्वान्यथास्थान सन्निवेश्य अमत्राणि ददौ । तेषां मध्ये यतीनां तु पत्रमतीव बिपुलम् सायं दत्तवान् । द्रोण सप्तकं ददौ। अन्येषां दीर्घतराणि रम्भापत्राणि पनपुटद्वयमदापयत् । ततः यतिवर्यान्पच्चो पचारैः सम्पूज्य, अन्यान्गन्धाक्षतादिभिरलङ्कृत्य सर्वेषां चरणतीर्थमनहीत् । ततः स्त्रियं प्रत्युवाच —- " अयि, आदौ घृतेन सर्वेषां पत्राण्यभिधार्य शीघ्रं परिवेषय ।” इत्युक्ते सति सा द्रागुत्थाय परिवेषयामास । आदौ लवर्ण परिवेषयित्वा पश्चालवणशाकान्परिविविषे। आम्रोपदंशं परिविविधे निम्बूफलानामुपदंशं शृङ्गवेरोपदंशं सूरणोपदंशं धात्री फल्लानामुपदशं बदरी फलानामुपदंश ‘वृन्ताकस्योपदंश कर्बदस्योपदेश मूलकस्योपदंश कीचकाङकुराणामुपदंशमुर्वा रुकोपदंशम् । बृहतीफलशलाटुः१२ अलावुशलाहुः११ कदली कुसुमशलादुः१५ कदलीगर्भस्य शलाटुः । कारवेल्लस्य लवणशाकं शाल फलानां लवणशाक १६ सर्जराणां लवणशाकं ततः परं नानाविधशाकान्परि. विविषे । ततः शुद्धमाषवटकान्परि विविधर मेथीवटिकाः तिलवाटिका:१८ कूष्माण्डवाटिका:१९ अम्बष्ट घटिकाः कूष्माण्डबीजवाटिकाः परिवेषितवती । ततः पर्पटकापर्यवेषयत् । दधिवटकाः पर्यवेषयत् । द्राक्षवटकाः२२ पर्यवेषयत् । २३शुद्धचणकदालिनिर्मितदधिसर्पिशोपस्कृतलालुवटिकापर्यवेषयत् । मेथीकूटं परिविविषे । ततः परमतिसूक्ष्मशालितण्डुलानामोदनं सर्वेषां मध्ये परिविविष । तदुपरि शुद्धाढकीसूर्य२५ परिविविः । ततो नानाविधानि भन्दयाणि परि विविषे । तेषां विशेषमाह आदौ २६पूर्णगर्भास्ततो मण्डकान्लड्डुकान्परिविविः । घृतपाचितसुपक्वमाधवटका:२८ परिविविषे । अनारिसान् (परिवि विषे।५) अपामालून परिविविषे। शष्कुलीदधिका० ( काः परिविविषे )३१ ! पूरिकाः परिविविषे। वटपूरिकाः ३२फेनिकाश्च परिविविषे। चीरवटिका: परिविविषे। धृतापूपान्पर्यवे षयत् । जिह्वालेह्याः३० परिविविषे पर्पटिकाः परिविविषे। ततः३६ शर्करोपस्कृतपूरिकाः परिविविषे । १०-omits निवेद्य. २Band C—सर्वान्यथायथास्थान. 0-सर्वान्याधाय यथास्थानं. ३ B दीर्घभावपत्राणिः ४ 0-मादापयत, ५0-आगतान्गन्धाक्षतादिभि० ६0-सा सद्रागु० ७0— Everywhere o and C give परिवेशिने for. परिविविधे.. of B. O gives. परिवेषयामास and परिवेषयित्वा for परिवेशयामास and परिवेशयित्वा of B. Though परिविश is occasion ally used, the original धातु was परिविष्.. C. omits आम्रोपदंश परिवि विषे. ८ Omitt ed by O.. ९ —-पदंशः. १० Omitted by B. ११0 and C-पदेशः. I have brought together all the Jugs which are not in order in both the texts. १२ C-बृहतीफलानां शलादुः B-बृहतीफलस्य लाडुः । १३ B~~-अलाम्बुशलाडः, १४ B—कदलीकुसुमलाड.. १५ B-लाडुः । १६ Cand B omit. १७ 0 भास. B-मास. १८ B omits. १९ B कुष्मांडलावटिका. २० B–अम्बष्ट, C and O.- अंगुष्ठ, २१ B-परिवेविशे. २२ C-दधिवदिकाः and द्राक्षवटिकाः । २३ 0 and C-सर्वपयोप० २४ Bomits मेथि-कूट……मध्ये परिविविषे. २५ C-रू B-स्तूप. २६ C,O, B-पूरण० २७ C, B-मंडुकान्परि विविषे लडुकान्परिविविषे. २८ C and B धृतपाचितशुष्कमासवटिकान्० २९ B, C-अतिरसान परिवेशय. ३० B-अपामूलन० ३१ 0omits. C-शकुली परि० ३२ 0, C-फेशिकाश्च. ३३ C, B.-चिरवटिका. ३४ C-धूतपूरितपूपान्, ३५ B-लेह्यः ।। C-लेयान्. ३६ C, B-~omit ततः. ३७-0—omits परिविविवे. 11 .. finit SAASANSPITALRSHAYRINEDABMITORIES AP . का २6 .- … POONS …….. T ANTOSHTA A LE न 24 __-

NAAMKARELATERAR Free

. १ . ५ ‘मोदकान्तिललडकान्मुद्गलड्डुकान्तभर्जितगोधूमचूर्णलड्डुकान्पर्यवेषयत् । पेटकान्पर्यवेषयत् । अत ऊध्र्व नानाविधानि भक्ष्याणि परिनिविषे। तत: पायसान्नानि परिविविषे। गोधूमविकार जानि सप्तविधानि पायसानानि परिविविध। केचलमाष ‘तण्डुलपाचितपायसान्नं प्रिडपायसान्नं च परिविविषे। तदुपरि शुद्धसिताशर्करां परिवेषयामास । ततो गोघृतेनैव सर्वेषां द्रोणाः पूरिताः । तदनन्तरं व्यञ्जनोपस्कृतवार्थी परिविविधेः । तन्निकटे मरीचचूर्ण परिविविषे । स्वामिनां द्रोणसप्तके किं किं परिविष्टं तदाह—- दधि-दुग्ध-घृत-काथि-तक-पूरणसारकैः ।। षड् द्रोणाः पूरिताः पूर्ण यतीन्द्राणामथाऽऽदरात् ॥ २॥ एक (को) जलपानार्थ स्थापितः। ततो यजमानो ब्रह्मार्पणेना सङ्कल्पितवान् । ततः प्राक् स्वामिना हस्तोदकं ददौ । ततस्सवैरापोश नं१० गृहीतम् । यजमानोऽपि तेषां पङ्तौ स्वयमपि भुक्तवान् । तदा स्वामिनः बहून्पदानिरीक्ष्य परं व्याकुलतया बुभुजुः । ततः यजमान: श्रीपादान्प्रार्थयामास । " स्वामिनः अद्य परमतिकालो जातः । सावकाशतया भोक्तव्यम् । यद्रोचते तद्ग्राह्यं यन्न रोचते तत्त्याज्यम् ।” एवमेव सर्वेषां प्रार्थनां चकार । ततस्सयथारुचि भुक्त्वा स्वामिनं पुरस्कृत्योत्थितम् । ततस्स्वामिना हस्तप्रक्षालनार्थमुदकमादापयत्१३ । करशोधनाथ शर्करा दत्ता । दन्तशोधनार्थ वेणुशलाकामदा पयत् । करोद्वर्तनाथ चन्दनं दत्तम् । ततस्स्वामिन स्वच्छ भारत इप्रक्षालनं कृत्वाऽग स्त्यादीनां स्मरणं चक्रः । ततो यजमानः यतिवर्यान्पुरस्कृत्य, अन्यान्सर्वानादाय सौधान्तरे गतवान् । तत्र बृहत्पीठोपरि स्वामिनः साबकाशं तस्थुः । अन्ये विचित्रास्तरणोपरि स्थिताः । तदा यजमानेन स्वामिनां मुखशुद्धयर्थ २३मुष्टिपरिमितलबङ्गा दत्ताः । अन्येषां ताम्बूनदक्षिणादिकं दत्त्वा विसर्जयामास । ततस्ते सर्वे यजमानायाशिषं प्रयुज्य स्वं स्वं निकेतनं जग्मुः । ततो यजमानः श्रीपादाना नमस्कारार्थ स्त्रीपुत्रादीनाकारयामास । ततो८ यजमानस्य पत्नी भतुवनियं श्रुत्वा सर्व कार्य परित्यज्य स्नुषां दुहितरौ च समादाय तत्र तूर्णं समागता । तत्राऽऽगत्य विनयात्प्रणनाम१९ । तदा स्वामिभिः सादरं दृष्ट्वा नारायण नारायणे -त्युक्तम् । पश्चात्साऽन्त: पुरे गता । ततस्वामिन ऊचुः । " अरे, इयं तव गृहिणी किम् ।” " स्वामिनः ।” L . . ..

१ C-मुद्गललडुकान्. २ C-adds before पेटकान्—शिबाटुलडुकान् परि० ३ ०-विकारानिः - ४ B-केवलमिषतंदुलपचित. ५ B-omits सिता. ६ C—-परिवेषय (परिवेषयामास). ७B मरीची. ८ C, B–तूर्ग. ९ B-द्राक्… १० C-अपोशन. ११ C—आकुलतया. १२ B-तस्यज्यताम्. १३ B– मदात् १४ 0-omits. करशोधनार्थ ……वेणुशलाकामदापयत् । १५ B.- कृत्स्नया १६ - मुष्टिपूरित० १७ 0 & B-श्रीपदानां. १८ C-तदा. १९ )—प्रणेमुः । . OTI . . . . . PM . TRE

7. ’’’ ‘”- " "” "" " " " " " "" ’ त । “. … … ….. ……….. “-.. ….. -.:.’– A10550 …Animl..:-:.-” H RA -MA पुनः स्वामिनः ऊचु: " अरे परं तु मया तव भायया समा काऽपि योषिन्न दृष्टा । एतस्याः गुणान्कि वर्णयामि । कुतः, मूहूर्तद्वयाऽभ्यन्तरं यया एतादृशः समीचीनो पाको विहितः । एते पदार्थाः रचिताः । पुनः सन्पिरिविष्य ब्राह्मणान्यथेच्छ भोजयित्वा द्राक् स्वयमपि भुक्त्वा त्वयाऽऽकारिते सति अत्राऽपि आगता। एतावानुयोगः । अन्यासां स्त्रीगामायास्यति [न] बा। एते गुणा अभ्यास सिद्धा न भवन्ति । कुतः - दातृत्वं प्रियवक्तृत्वं धीरत्वमुचितज्ञता। अभ्यासेन न लभ्यन्ते चत्वारः सहजा गुणाः ।। एते सर्वे गुणास्तब योषिति वर्तन्ते । त्वयाऽतिभाग्यवशादियं लब्धा । तब परं सुखदात्री भवतु । अरे, श्रुणु, तब योषिलगी वर्तते किम् ।” " सत्यं स्वामिनः । मासचतुष्टयं जातं वर्तते ।” " एवं तर्हि मया आदावेव ज्ञातम् ।” " सत्यम् ।” " तर्हि सम्यग्जातम् । अष्टपुत्रा भवतु ।" " तथाऽस्तु ।” पुनः ऊचुः स्वामिनः -

• " अरे, तब पिता वाराणसी त्यक्त्वा गौडदेशे बहुवर्षपर्यन्तं किमर्थं स्थितः।" ६ स्वामिनः विद्याभ्यासार्थ स्थितः । " तर्हि काश्यामध्ययन न भवति किम्" । " ““ न भवति ’ कुतः । भवति, परं तु तत्र तर्के अधीतम् । " किमधीतम् ।” । स्वामिनः यथा पितृचरणैर न्यासः कृतस्तावान्मया कर्तुं न शक्तम् । तदध किञ्चिन्मयाऽपि११ अभ्यस्तम ।” " किं किमभ्यस्तं भवता ।" “स्वामीनः मया आदौ पञ्चप्रकरणावधीतानि, ततश्चिन्तामगिरधीतः । पश्चाच्छिरोमणिरभ्यस्तः । तदनु मधुरानाथी अधीता । ततो भावानन्दी पठिता । ततो मिश्रान्ताऽपि ग्रन्था दृष्टाः ।” “अन्यत् किमीतम ।” १- भायर्यायाः, २.Cप्राक 0-ईदृक् स्वयमपि भुक्त्वा. ३0—-आकारिता. ४०–आयास्यन्ति। B-स्त्रीणां त्रया (पा ?) अतीव. C- उचितजया, B.—पावित्र्यं वितविज्ञतां. ६ B. omits this reply. ७ 0 कुतः ८0—तर्कमधीत ।। ९ Comits., १० C तावत् 0 omits from ऋतः…. ..अभ्यस्तम् । ११ C-omits अपि. १२ C and Bभवानन्दो. :-*-a marATrc n मी rtaNGRAHAAHANIYwstetiremaineeri a mitrarineerindiantarwineKEATTriwariw … . . :.. : mirminindimininging

---

i stikritrinsisten-artain

sirithiRAS

. . . .

hinetri

. . . . .. :

.

न

THI

क

RA

र

and

19 .

" अष्टादशाऽपि कोशा दृष्टाः वर्तन्ते । मायान्तं व्याकरणमधीतम् । मीमांसायामप्यध्ययन वर्तते । वेदान्तेऽपि परिश्रमोऽस्ति । अष्टादशपुराणानि पठितानि वर्तन्ते । छन्दोऽलङ्कारनाटक साहित्यसहितानि काव्यानि अपि पठितानि वर्तन्ते । ज्योतिषेऽपि अभ्यासोऽस्ति । वैद्यकऽपि परिश्रमो विहितः । सङ्गीतेऽपि भरिपरिश्रमों वर्तते । अतोऽप्यधिक यत्किश्चितते तत्र सर्वत्र

मम अभिनिवेशो वत्तते ।” स्वामिनः उचु: … त्वया सर्वमधीतं वेदो नाधीतः किम् , शिव शिव ।”

" स्वामिनः वेदं बिना ब्राह्मणत्वं कुत्र । ब्राह्मणानामादौ वेदाध्यन पश्चाकिमपि भवतु ।” " तर्हि “कान्वेदानधीतवानति । "

ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो अथर्वणः ।।..

वेदा अधीताश्चत्वारः सषडङ्गपदक्रमाः ॥” " एवं वा तर्हि सम्यक् न हि मया श्रूयते बङ्गदेशीया ब्राह्मणाः केवलं वेदबाह्या भवन्ति ।" " सत्यम् , स्वामिनः । तत्रस्था ब्राह्मणाः स्मृतिप्रामाण्येन वर्तन्ते । न तु वेदाध्ययनं कुर्वन्ति ।” “एवं वा भवतु । अन्यत्किश्चिन्मया श्रुतं वर्तते । यत्तत्रत्याः ब्राह्मणा अपि- मत्स्याशनं

कुर्वन्ति । तर्हि अयं तु भूयान्दुराचारः क्रियते तैः । इदं सत्यं वा अलीकम् ।” " तत्तु सत्यं स्वामिनः ।” “एतादृशो दुराचारः कुत्र नास्ति ।” " सर्वत्र एकैकः दुराचारस्तिष्ठति ।” " एतादृशः दुराचारः कुत्रचित् तिष्ठति किम् । ११२ " अहं दर्शयामि स्वामिनः । भवद्धिष्टव्यम्

आदौ दक्षिणदेशे कलौ मातुलकन्याप्रणयन (परिणयनं ) दुराचारः१३ । वर्षचतुष्टयात्प्राक कन्याया विवाहो? दुराचारः । आन्ध्रदेशे१५ हलचरणं दुराचारः । श्रीमता कर्णाटकदेशे१७ स्नानं विना भोजन दुराचारः । ताम्रपात्रे गव्यादिनिक्षेपणं दुराचारः। द्रविड करलयोः सर्वासां कुचदर्शनं दुराचारः । पथि पर्युषितान्नभक्षणं दुराचारः । केरलदेशे उपरिसुरतं दुराचारः । कोकणदेशे वृक्षारोहणं दुराचारः । गुर्जरदेशे चर्मोदकपाने १९ तृतीय दिने रजस्वलास्नान

दुराचारः । उत्तरदेशे कलौ मांसभक्षणं दुराचारः। कचित् शुष्कमांसभक्षणं दुराचारः । १C-अष्टादशानि पुराणानि कथितानि. 0- कथितानि. B.-अष्टानि कान्यानि पठितानि वतन्ते । २B-सांगीतपरि भूरि परिश्रमो0 C-संगीते पि परिश्रमोरित. ३०–न में ४ 0 omits कान्, C— चत्वारो बेदा अधीता सषडंगपदक्रमाः । 0 वेदाधीता….. पदविक्रमाः । ६0–प्रमाणेन. B. च. ८0 and Comit अपि. ९0-ommits तु.१००– तत्सत्यं: C-न तु… ११ C-एतादृशाः दुराचाराः कुन नास्ति. Boनुत्रापि नास्ति.. १२ C-एतादृशः कुत्रचित् दुराचारस्तिष्ट्रति किं ! B. एतादृश कुन दुरस्तिष्ठति किं । O omits एतादृश …..तिष्ठति. १३ C–कन्यावरणं इद्रमेव दुराचारः। O-omits कलौ. 13-~-omits दुराचारः । १४ 0 कन्याप्रणयनं. C-कन्या विवाहो. १५ —अन्नदेशे १६ C– हलबहने. १७ C-कर्नाटक० 0-कीटक. B. कर्णाटके देशे. १८ B-गन्यादीनां निक्षे०१५ — चर्मोदकपात्रं C. गुर्जरदेशे चर्मोदकं. 0-चर्मोपानं,

दु

’ . M

amine

.

.

..

. . . .

E

M

ARATHolim

…," : ..

. . . . . . .

sar

AD

. . .:. … … ……

.:-. .

…!: nahi…

…..-:–

:.-:.1.1124

.i

n

.

पर्वतदेशे कलौ देवरेण सुतोत्पत्तो(त्तिः ) दुराचारः । मैथिल-गौड-देशे सदातैललेपन दुराचारः। गौड देशे वेदत्यागो दुराचारः । कान्यकुब्जदेशे पण्यस्थ वृतपक्कभक्षणं दुराचारः। विवाहादी भोजनसमये परस्परस्पर्शन दुराचारः। उत्तरदेशे परस्त्रीगमनम् । दुराचारः। उकल देशे मुखसुरतं दुराचारः। गौड-द्रविड करल-उत्कल-मैथिलघु पक कलमतण्डुलभक्षणं दुराचारः। मगधे वर्णसङ्कर दुराचारः । चन्द्रावत्या दासीगमन दुराचारः। काश्मीर देशीयाः द्विजा: केवलयवनप्रायाः खलु तेषां दुराचाराणां रणनव नास्ति । सर्वेषां स्वत्तिं परित्यज्य अन्यक्त्यवलम्बनं कन्यायविक्रयाणी विक्रयकरग पथि ताम्बूलमतणमित्यादि दुराचारविशेषः स्वभावत एव भवति । स्वामिनः, महाराष्ट्र विना सर्वासु जातिषु कश्चित्कश्चिदुराचारस्तिष्ठत्येव ! महाराष्ट्रध्वपि ये माध्वाः वर्तन्ते तेषां दुराचारस्य लेशोऽपि न दृश्यते।" " इदं तु त्वया सत्यमुक्तं मयाप्यनुभूतं वर्तते ।" “स्वामिनः, नो चेदनृतमुच्यते किम् । श्रीमतां कृपयां वयं सर्व जानीमः सत्यम् ।” " अरे, तब गौडदेशे कानि कानि तीर्थानि वर्तन्ते ।” * स्वामिनः गङ्गासागरतीर्थ वर्तते, कुमारिकाक्षेत्र२ वर्तते १३ । ब्रह्मापुत्रस्तिष्टति । कामरूपेश्वर स्तिष्ठति ! कामाक्षी-देवी बत्तते । अतोऽअधिकानि बनि तीर्थानि बहून्यायतनानि वर्तन्ते । “एवम् , अन्यरिक विशिष्ट वस्तु जायते।” * स्वामिनः, पट्टवस्त्राणि बहुविचित्राणि बहुमोल्यानि तत्र भवन्ति । क्षारोदकसंज्ञानि दुकूलानि अतिसमीचीनानि जायन्ते । अन्यान्यपि रेश्मलम्भवानि चीराणि बहुविचित्राणि भवन्ति । स्वामिनः पृथिव्यां रेश्मोत्पत्तिस्तत्रैव जायते । अन्यानि तूलजातानि वस्त्राणि अतिसूक्ष्माणि भवन्ति । तथा सर्वाणि धान्यानि तत्र भवन्ति । त्रीहयो भवन्ति । गोधमा भवन्ति । यवाः,… चणकाः, आडक्यो, माषाः, मुगाः, मसूराः, राजमाषाः, कुलित्थाः, लङ्काः, तिलाः,

खल्वाः, प्रियङ्गवः, एणवः, नीवाराः, श्यामाकाः, मण्डवाः, सर्षपास्त्रिविधाः भवन्ति । . पृथुको अतिसमीचीनो जायते । स कथं पृथुकः—–..

१. C omits पर्वतदेशे… मिथलगौडदेशे…दुराचारः ! and takes it after उत्कल etc. २0&B—-मिथिल०३ B. सदातैलस्नानं (0-तैलमक्षण लेपनं०.४ Cadds अपि ५0:– अपर्णस्थ धृतमक्षणं Cण्यस्थघृतमक्षणं ६ Bomits उत्कलदेशे…दुराचारः। 9 C–पक्केलमेतंदुल, O-पक्कालतंदुल०८ C-मगधदेशे वर्गसंकरो……. 0—-स्वयमेव भवति. १० 0 and C-ज्ञातिषु ११ C-लवलेशोऽपि १२ B हासरस्वतीतीर्थ etc. Oomits गङ्गा…वर्तते then, कुमारिकादेवी वर्तते । १३ Cadds कुमारिका देवी वर्तते १४ B and Cकामाक्षादेवी० १५ 0—omits. बहून्यायतनानि… upto अन्यत् in the next line.s १६. C–ormit बहुविचित्राणि १७ C-दुकूलानि भवन्ति । समीचीना जायन्ते । १८ C-रेशमसंभवानि समीचीनानि बहुविचित्राणि भवन्ति । रेशम भवानि चीनानि बहुविचित्राणि भवन्ति । 0- रेश्मसंभवानि चिराणि बहुविधानि संति । १९, 0- अन्यत्र तुलजानि २० C “यवाः भवति । चणकाः भवंति। आढक्यो द्विजातीनि भवति । माषा: द्विजातीयाः भवति । मुद्भाः मसूराः etc. २१ C-लकाः २२ Cऐणवः २३ Cश्यामकाः 0–श्यामकाः २४ B and C-मंडवः 0 माडवाः

O and

s asrh art-kaitrina

।

KEANILIrrivi+mainderdPARILAL NAPLA AAIPHATANEPipartAP.ITALDATEMEYANHAISAX2-Taniprita

.

..

Prayamani

.

m inewHEARTME

.

….

N TATC

.

-.

-AYEM

:.

.

…. ." ::: …. : .::. … . . . : E NTANMASHIK … … कीरतनूरहपीतस्तरुणीकरकमलैंरुपनीतः । पयसा शर्करया समुपेतः कर्षति कस्य जनस्य न चेतः ॥ एतादृशाश्चिपिटकास्तत्रैव भवन्ति । शर्करा अतिशोभना जायते, तिताऽपि भवति । गुखोऽपि भवति । Su . न 4 १.. । . दुग्धं समीचीनं जायते, दधि भवति, क्षौद्रं भवति, वृतमतिसमीचीनं भवति । तैलानि बहुविधानि भवन्ति, तिलतैल, सर्पपतैल, अतसीतेलं, एरण्डतैल, कुसुम्भतेल’ च जायते । नानाविधानि सुगन्धि तैलानि भवन्ति । नानाविधानि मुगन्ध(धि) अर्काणि भवन्ति । बहुविधा शाखा भवन्ति । बहुविधा वृक्षा भवन्ति । आम्रवृक्षा भवन्ति, पनसवृक्षा वर्तन्ते, नारिकेलितरवः, ऋमुकवृक्षाः, बहुविधाः कदलीतरवश्व सन्ति । बदरीवृक्षाः जम्बूवृक्षाः दाडिमी वृक्षा वर्तन्ते । कदम्बवृक्षाः बकुलभूरुहाः सन्ति । पारिजाततरवः नागन्यम्पकाः अनेकजातीया निम्बूतरवः सन्ति पिचुमन्दवृक्षाः ! नारङ्गगुल्माः भूचम्पकगुल्माः वर्तन्ते । कनकचम्पकगुल्माः सन्ति । ११सीताफलशाखिनः कपित्थवृक्षाः केतकीगुल्माः सन्ति । शमीक्षाः धातकीवृक्षाः१२ तिन्तिणीतरवः करमई गुल्मा:१३ १४ भूपनशगुल्मास्तिष्ठन्ति । देवदारुतरवस्तिष्ठन्ति । शुष्कागस्तरवः कृष्णागस्तर वः न्यग्रोधवृक्षाः सन्ति । अश्वत्यवृक्षाः वर्तन्ते । शाल्मलीतरबः काञ्चनवृक्षाः सन्ति । बिल्ववृक्षाः सन्ति । मधूकवृक्षाः वर्तन्ते । अशोकवृक्षाः सन्ति । औदुम्बरवृक्षाः वर्तन्ते । कर्मतरवः१८ सन्ति । तमालतरवः तालवृक्षाः शालवृक्षाः शालफलवृक्षाः सरलतरवः पुन्नागवृक्षाः अर्जुनवृक्षास्तिष्टन्ति । बनबइयः केतकवृक्षाः विद्यन्ते । धवखदिरशाखिनः कर्बरवृक्षाः३० पलाशतरवः विभीतकवृक्षाः भल्लातक्षाः भूक्षाः अभयवृक्षाः सन्ति । कीचका वर्तन्ते । वेतसाः सन्ति । करसकवृक्षास्सन्ति । गुग्गुलवृक्षा भवन्ति । चन्दनलरवः कदम्बवृक्षा सप्तच्छदाः सन्ति । चारवृत्ताः अगस्तिवृक्षार अक्षतरवः सन्ति । वचनागतरवः वनस्पतयो बहविधा भवन्ति । अपामार्गगुल्माः नागर अगुल्मा:२३ सन्ति । नागकेसर जायते । भृक्षराजतृणं … १ Bएतादृशश्चपटक० २ Bromits शर्करा … भवति ३ C-दधिभवौद्रो भवति. Comits क्षौद्रं भवति…upto वृक्षा भवन्ति । ४ B—कुकुंभ० ५O and B omit नानाविधानिसुगंध …..अर्काणि भवन्ति । Is this a later interpolatoin ? ६ 0 omits from भवन्ति……पिन्चुमन्दवृक्षाः । It reads आम्रवृक्षाः जम्बुवृक्षाः नारंगगुल्माः etc. Comits भवन्ति only. ७.C-क्रमुका:. ८. C जबूफलतरवः. ९ C-चंपकवृक्षाः त्रिविधा: संति । बहुविधाः नानातरवानि बहुतरवः संति ‘पिन्चुमंदवृक्षाः सति । १० References to भूचम्पक and कनकचम्पकगुल्माः omitted in C. ११ B and C-शीताफल) १२ B and C-धात्रीवृक्षाः १३ B—-कर्वेदगुल्माः .C-करगुल्मा… १४ C.—भूपलाश. 0–भूपणश. १५ Badds here तमालतरवः but they figure after कर्मतरवः below in C and O. Cadds here–चंदनवृक्षा: औदुंबर वृक्षाः रक्तचंदनतरवः, शुकारारुतरवः कृष्णागरुतरवः. Omitted in Band 0 but B and ogive औदुंबरवृक्षाः below. I have omitted चंदनवृक्षाः and रक्तचंदनवृक्षाः from the text above. १६ B—सन्ति, १७ B ornits शाल्मलीतरबः…..मधुकवृक्षाः वर्तन्ते. The order of the different trees is different in B, O and C. १८ B-चर्मतरवः. १९, C-बदरीवृक्षाः केतकवृक्षाः etc.B- वनवदर्यः तेटुकवृक्षा: etc. २० B and C–बबुरवृक्षाः २१ Omitted by o. २२ B-माक्षर(?)तरवः. C-प्रक्षतरकः ३ 0 and Comit नागरंगगुल्मा: • . . …. . .

• : Prem iminiminatime Artha . .. . . . 03 . PAN …ULL . . . .

it.
.:.
N
..’, ‘.
।
P.-:" , “.
AM
PAR
4 ,
.:. . .’ …"=
. . . .
.
…
::
.

. :: …. …… …

.. : .. .:. ……. .:: .- … .. .. …:. . . . . :: . . …. . . . . . . . . . Faci…’ - . . . -16 swxitrart: ::ts+++: . inmarr: . . जायते । बृहतीगुल्माः भवन्ति । अर्कधतूरगुल्माः मुचुकुन्दगुल्माः । बर्बरी-ब्राह्मी-मुण्डी-दूर्वा-तृर्ण भवति । अपराजिताऽस्ति । पुनर्नवा वर्तते । विजयागुल्मा भवन्ति । रुदन्तीवाचस्पतिर्विद्यते । - अथ लताविशेषाः-माध्वीलता, मालतीलता, आकाशवल्ली, मरीचलता, पिप्पलीलता, गुडूची, नागदमनलता, गुञ्जालता बर्तन्ते । नागवल्लीलता विद्यते । सेवन्तिकागुल्मा भवन्ति । वासन्तिका, कुन्दपुष्पाणि, करवीरकुसुमानि, असनपुष्पाणि, पाटलीकुसुमानि, मन्दारपुष्पाणि, जातीकुसुमानि, मल्लिकापुष्पाणि विद्यन्ते । बन्धूकपुष्पाणि, सिन्दूरकुसुमानि, माचीकुसुमानि तुलसीगुल्माः, मारगुल्मानि भवन्ति । इत्तवो भवन्ति । अपस्मारेक्षवो भवन्ति । कुशाः विद्यन्ते। काशाः विद्यन्ते । शरा विद्यन्ते । श्वेतदूर्वा विद्यन्ते । विष्णुकान्तं तृणमस्ति । अतोप्यधिका वनस्पतिविशेषा बहवस्तिष्ठन्ति । नद्यो बहवतिष्ठन्ति । पूर्वसमुद्रोऽस्ति । भागीरथी वर्तते । अन्यानि बहुविधानि सरांसि विद्यन्ते । पुष्करिण्यः सन्ति । तासु बहुविधानि सरोरुहाणि भवन्ति । कुमुदानि बहविधानि जायन्ते । तत्र बहुविधाः पक्षिजातयः सन्ति । नीलपतत्रिणः१२ सन्ति ! हंसा विद्यन्ते । बका:१३ विद्यन्ते । वायसा विद्यन्ते । पिकाः विद्यन्ते । मयुराः सन्ति । चातकाः सन्ति। चक्रवाका सन्ति । खजनाः सन्ति। शुका विद्यन्ते सारिका विद्यन्ते । चकोराः सन्ति । जलकुक्कुटा:१४ विद्यन्ते । कोयष्टयः सन्ति । दात्यूहाः सन्ति हरिताः सन्ति भृङ्गराजाः सन्ति कारण्डपक्षिण:१६ सन्ति । गनाः सन्ति। चाषाः सन्ति । पिङ्गलाः सन्ति । पारावताः सन्ति । सारसाः सन्ति । उलूकाः विद्यन्ते । वागुरिण्यः सन्ति । टिट्टिमा:१८ सन्ति । तथा बहुविधानि श्वापदानि विद्यन्ते —व्याघ्राः सन्ति, वनमहिषाः सन्ति, वृकाः सन्ति, जम्बू काः सन्ति, वराहाः सन्ति, गोमायवः सन्ति, खड्गमृगाः सन्ति, १ चमर्यः सन्ति, भल्लूकाः सन्ति, मयूराः सन्ति, मर्कटाः सन्ति, श्वालः सन्ति । तथा ग्राम्थपशवः-गावः सन्ति, महिन्यः सन्ति, अजाः सन्ति, एडकाः सन्ति, मेषाः सन्ति, उष्ट्राः सन्ति, गजाः सन्ति, अश्वाः सन्ति । खेचराणि सन्ति । रासभाः सन्ति । मार्जाराः सन्ति । मूषका विद्यन्ते । नकुलाः सन्ति, सर्पाः सन्ति, भेकाः सन्ति । छुछुन्दर्यस्तिष्ठन्ति । शरठाः सन्ति । पल्या:२२ सन्ति । वृश्चिका विद्यन्ते । मक्षिकाः सन्ति । मशकाः सन्ति । मत्कुणा२३ विद्यन्ते । तुद्राः सन्ति । पतझाः सन्ति । भ्रमराः सन्ति । पिपीलिकाः सन्ति । अतोऽप्यधिकाः बहुविधा जन्तवस्तिष्ठन्ति । १०-ormits नागकेसरं……अर्कधतूरगुल्माः. C-अर्कयत्तूरगुल्मानि द्विविधानि भवन्ति । २ C मुचुकुंदतुलसी | B~-मुचुलुंद, . ३ B and C-मारीचलता… ४…–गजवल्ली ५0 and C कन्दपुष्पाणिः ६0-मारी० ७ C-दमनगुल्माः मरुगुल्माः भवन्ति । Bomits. O-मारु० ८0– omits. ९ B ormits… १० 0—पुष्करीरायः. ११ C-ormits the word सरोरुहाणि, but adds after भवन्ति, इंदीवराशि जायन्ते । १२0—नीरपतत्रिण: C-तीरपतत्रिणः १३.: C-कंका०.१४. CT जलकुटानि B—जलकुकुरानि०१५ —omits दात्यूहा… हरिताः सन्ति । १६ C–कारंजपक्षिणः १७ 0 omits गृधा..चाषा…पिङ्गला…पारावताः सन्ति. १८0 and C-टिटिभाः १९ Cradds मृगाःसन्ति B-च सुंगा (मृगाः ) सन्ति, २० 0 & B omits… २१ Bromits, २२ C-पल्यः २३ 0–मुकुंटा. B—कुत्कुणाः . .x MAvis ARIWettinger. MeriARH । MAHES . t iveA G REALIKunwirwi3mzMurrairHRELMAGanwar ATMAINE

• .. :: … . re RaviAritrepinepatani natin minister in- a rrs.sarginrimary०.१०.१७ …. . . . 4IO . Transports A …………. ..ye vi, raip . …………’ म . 44 . …………. ने . . . . . L . . M A . अथ जलजन्तवः ।…बहुविधा मत्स्याः सन्ति, शफर्यः सन्ति, कूर्मा विद्यन्ते । नत्राः विद्यन्ते । जलसर्पाः सन्ति । जलवृश्चिकाः सन्ति । कर्कटा विद्यन्ते । जलौका विद्यन्ते । जलमूषका विद्यन्ते । एभ्योऽपि बहुविधाः जलजन्तवस्तिष्ठन्ति । नौविशेषाः बहवः सन्ति । नौचारिणः बहुकुशलाः वर्तन्ते । कैवर्तकाः बहवः सन्ति । नौव्यवसायिनः बहवो वर्तन्ते । बहुविधा जनाः वर्तन्ते—-ब्राह्मणाः वर्तन्ते, क्षत्रियाः वर्तन्ते, वैश्याः सन्ति, शूद्राः वर्तन्ते । गुर्जरा वर्तन्ते ! आन्ध्रास्तिष्ठन्ति ! कर्णाटका वर्तन्ते । द्रविडा वर्तन्ते । महाराष्ट्रास्तिष्ठन्ति ! चित्तपावनाः सन्ति 1 काण्वाः सन्ति ! माध्यन्दिनाः सन्ति । जैनाः सन्ति । कान्यकुब्जाः सन्ति । सारस्वताः सन्ति । माथुरा वर्तन्ते । पाञ्चाला: बत्तन्ते । महजाः सन्ति । मागधीयाः सन्ति । मेथिलाः सन्ति । पार्वतीयाः सन्ति । त्रिहतनाः सन्ति । गोडानां देश एव तु । उत्कला: वर्तन्ते । काशीस्था वर्तन्ते । गयापालकाः वसन्ति । प्रयागपालकाः अपि गच्छन्ति । अन्ये नीवजातीया वर्तन्ते । नापिताः सन्ति । रजकाः सन्ति । कुलालाः वर्तन्ते । शिलिमनः सन्ति । वणिजस्तिष्ठन्ति । पटकाराः सन्ति । मागधाः सन्ति । अन्ये पायजीविनो१ बहवः सन्ति । यवनाः प्रवर्तन्ते । चण्डालाः वर्तन्ते । वंशस्फोटकाः वर्तन्ते । श्रीवराः सन्ति । बनेचरा:१२ सन्ति । व्याधाः वर्तन्ते ! कुसुमोपजीविनः१३ सन्ति । जटिला:१५ वर्तन्ते । तापसाः सन्ति वैरागिणः सन्ति । भैरवोपासका;” सन्ति । नटा: सन्ति । नत्तकाः सन्ति । वेश्या:१६ सन्ति । वेश्योपजीविनः सन्ति । मन्त्रिकाः सन्ति । व्यवसायिनो बहवस्तिष्ठन्ति । धनिका बहवो वर्तन्ते । वैद्याः सन्ति । ज्योतिर्विदः सन्ति । एवंविधा सर्वजातीया जनास्तत्र वसन्ति । स्वामिनः, भूरि किं वक्तव्यं, पृथिव्यां ये विशिष्टाः पदार्थाः वर्तन्ते ते सर्व तत्र विद्यन्ते ।" " एवं वा तर्हि अतिसमीचीनो देशस्तिष्टति । तर्हि मयाऽपि एकवारं गन्तव्यम् । अत्र गङ्गासागरे स्नानं विधाय, अग्रे पुरुषोत्तमस्य दर्शनं कृत्वाऽऽगन्तव्यम् ! चातुर्मास्यं विधाय गमिष्यामि ।" " तहिँ गन्तव्य स्वामिनः, सर्व द्रष्टव्यम्।" ‘भवतु ’ इत्युक्ते सति भूयः यजमान उवाच — “स्वामिनः भवतां पूर्वाश्रमे को वा प्रामः ।” : “अरे, पूर्वाश्रमे अस्माकं कर्नाटकदेशे चंजीग्रामः१९ ।” १0 omits शफर्यः सन्ति.. २ Bomits नौचारिणः……कैवर्तकाः सन्ति. ३0 adds बहुविधाः जनाः वर्तन्ते, obviously from below. ४ 0 and C-काणवा: B-कानवाः..५ Cand B— पाश्चात्या… ६ B omits मागधीया:….त्रिहूतनाः सन्ति ।… ७ C reads for प्रयागपालका: etc., गयापालकाः तत्र गच्छन्ति । गंगापुत्राः तत्र आगच्छन्ति. ८0-नापिताः..९ 0 adds गुयापालिकाः before शिल्पिनः, obviously a scribal error of rewriting गयापालका: of the line above. Cadds after शिल्पिनः सन्ति-चित्रकारिणस्तिष्ठति, जंतुपाला वर्तते । स्वर्णशिल्पिनः अयसशिल्पिन: and before वणिजस्तिष्ठति । १० 0-पटुकाराः, C-पटुकाराः ११ 0-अन्योपजीविप्रो बहवः C—अन्येप्यजीविनो. १२ C-वनेचराः १३ 0-कुखुमोपजीविनः B- कोसुमोप०१४0-बदिलाः १५ C-भैरवपालकाः १६ C–कुटला: — वैश्याः । १७ Bomits. १८ Bromits एवंविधा etc. १९ - चंदि० .

• पुत्रालिंगनवत्तथैव मधुरं बालस्य संजल्पवत् । दलोशीरलवंगचंदनलसकर्पूरकस्तु जातीचंपकपाटलात्यु(भि )रसितं पानीयमानीयताम् ।। २ Cadds-तद्यथा नालाकारपयोधरे तनुभवत्तंत्राधिकारक्रिये नाभ्य( भि)मध्यतले तडित्समरुचे तत्री(तन्त्री )समालापिनी । ताटंका नितरां कृताक्षियुगले. तन्वंगि ताम्रो(मा)धरे:
• तारानाधनिभानने तव करा(रात्) तांबूलमानीयताम् ।। ४ B-चक्र। ५५ C–|| इति भाषामंजरि समाप्ता ।। श्री || श्रीं ॥ श्री ।। श्री ॥ श्री || श्री ।। … B-श्री रंगमदत धुंटिकवीश्वरेण गीर्वाणपदमंजरी सादरेण नीता संपूर्ण ।। * || श्री ||