2 18

प॒र॒मे॒ष्ठ्यसि॑ पर॒मां मा॒ꣳ॒ श्रियं॑ गमय ।

आग्रयणे हुतशेषं पिण्डीकृत्योत्तरेण यजुषाऽगारस्तूपे उद्विद्वेत् परमेष्ट्यसीति ॥ हे ओदनपिण्ड परमेष्ठ्यसि इदानीं परमे स्थाने स्थितोऽसि मां च परमां श्रियं गमय ॥

प्र॒त्यव॑रूढो नो हेम॒न्तः ।

हेमन्तप्रत्यवरोहणम् - प्रत्यवरूढ इति ॥ नः अस्माभिः हेमन्तः ऋतु प्रत्यवरूढः नवस्वस्तरे संवेष्टुं हेमन्तमृतुं प्रति खटायाः वरोहाम इत्युक्तं भवति ॥

प्रति॑क्ष॒त्रे प्रति॑तिष्ठामि रा॒ष्ट्रे ।
प्रत्यश्वे॑षु॒ प्रति॑तिष्ठामि॒ गोषु॑ ।
प्रति॑प्र॒जायां॒ प्रति॑तिष्ठामि॒ भव्ये॑ ।
इ॒ह धृति॑रि॒ह विधृ॑तिः ।
इ॒ह रन्ति॑रि॒ह रम॑तिः ।

संवेशनमन्त्राः - प्रतिक्षत्र इति ॥ नवस्वस्तरे संविशन् अहं क्षत्रादिष्वेव प्रति तिष्ठामीत्यर्थः । भव्यं मङ्गलम् । इह स्वस्तरे धृतिः प्रीतिः विधृतिः स्वधैर्ये रन्ति रतिः रमतिः पुत्रादिभिः क्रीडनम् ॥

स्यो॒ना पृ॑थिवि॒ भवा॑नृक्ष॒रा नि॒वेश॑नी ।
यच्छा॑ न॒श्शर्म॑ स॒प्रथाः॑ ।

उत्तराभ्यां पृथिवीमभिमृशति - स्योना पृथिवीति ॥ गता ॥

बडि॒त्था पर्व॑तानाङ्खि॒द्रम्बि॑भर्षि पृथिवि ।
प्र या भू॑मि प्रवत्वति म॒ह्ना जि॒नोषि॑ म॒हि॒नि॒ ।

बडित्थेति ॥ बट् सत्यं इत्था इत्थं अनेन वक्ष्यमाणप्रकारेण पर्वतानां मेघानां खिद्रं छिद्रं छेदनं विभर्षि धारयसि करोषि हे पृथिवि । हे भूमि प्रवत्वति । प्रवणवति या त्वं मह्ना स्वेन महिम्ना प्रजिनोषि तर्पयसि । कान्? देवान् । हे महिनि । महति । ओषधीभिः पशुभिश्च देवा इज्यन्ते तेन च पार्थिवाः तैः च तृप्ता देवाः प्रवर्षणार्थं मेघान्भिन्दन्ति एतेन प्रकारेण पर्वतानां खिद्रं विभर्षीति ॥

आ त्वा॑ वहन्तु॒ हर॑य॒स्सचे॑तसश्श्वे॒तैरश्वै॑स्स॒ह के॑तु॒मद्भिः॑ ।
वाता॑जिरै॒र्मम॑ ह॒व्याय॑ शर्व ।

अथेशानबलिः । ईशानमावाहयति - आ त्वेति ॥ हरयो हरितवर्णाः अश्वाः त्वा त्वां आवहन्तु सचेतसः अभिप्रायज्ञाः श्वेतैः अश्वैः सह केतुमद्धिः केतुर्ध्वजः तद्युक्तैः वाताजिरैः । अज गति क्षेपणयोः । वातगतिभिः आयाहि । किमर्थं? मम हव्याय मदीयस्य हविष उपभोगाय । हे शर्व ॥

उप॑स्पृशतु मी॒ढ्वान्मी॒ढुषे॒ स्वाहोप॑स्पृशतु मी॒ढुषी॑ मी॒ढुष्यै॒ स्वाहा॑ ।
ज॒य॒न्तोप॑स्पृश जय॒न्ताय॒ स्वाहा॑ ।
भ॒वाय॑ दे॒वाय॒ स्वाहा॑ श॒र्वाय॑ दे॒वाय॒ स्वाहेशा॑नाय दे॒वाय॒ स्वाहा॑ पशु॒पत॑ये दे॒वाय॒ स्वाहा॑ रु॒द्राय॑ दे॒वाय॒ स्वाहो॒ग्राय॑ दे॒वाय॒ स्वाहा॑ भी॒माय॑ दे॒वाय॒ स्वाहा॑ मह॒ते दे॒वाय॒ स्वाहा॑ ।
भ॒वस्य॑ दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहा॑ श॒र्वस्य॑ दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहेशा॑नस्य दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहा॑ पशु॒पते॑र्दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहा॑ रु॒द्रस्य॑ दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहो॒ग्रस्य॑ दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहा॑ भी॒मस्य॑ दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहा॑ मह॒तो दे॒वस्य॒ पत्न्यै॒ स्वाहा॑ ।
ज॒य॒न्ताय॒ स्वाहा॑ ।

ओदनमुपस्पर्शयति-उपस्पृशत्विति ॥ उपस्पृशतु स्वीकरोतु मीढ्वान् मध्यमस्थानो रुद्रो वर्षिता इति नैरुक्ताः । जगदुपादाने स्ववीर्यस्य सेक्तेति पौराणिकाः । तस्मै मीढुषे । मीढुषी मध्यमस्थाना वाक् रुद्रस्य पत्नीति नैरुक्ताः । जगत्प्रतिकृतिरूपेति पौराणिकाः । तस्यै मीढुष्यै । जयन्तः स्कन्दः तस्मै । भवा दयोऽष्टौ भगवतो मूर्तयः । ताश्च- आपो भूर्मातरिश्वाऽग्निस्सूर्थो दीक्षित एव च । आकाशश्चन्द्र इत्येषामधिष्ठात्रयश्च तास्स्मृताः ॥ इत्येषा पुराणप्रकिया । अथवा - भावयतीति भवः । अन्तर्भावि तण्यर्थः । समस्तस्य जगतः कर्ता । शर्वः संहर्ता । शॄ हिंसायाम् । ईशानाः ईश्वरस्सर्वस्य । पशुपतिः पशवो द्विपादश्च चतुष्पादश्च तेषां पाता । रुद्रो रोदयिता संहारकाले । उग्रः अनभिभवनीयः उग्रं हास्य राष्ट्रमव्यथ्यं भवति । इति दर्शनात् । बिभ्यत्यस्मात्सर्वाणि भूतानीति भीमः । महान् सर्वेभ्यः । भवस्य देवस्य इत्यादयोऽप्यनेनैव न्यायेन गताः ॥

अ॒ग्नये॑ स्विष्ट॒कृते॒ सुहु॑तहुत॒ आहु॑तीनां॒ कामा॑नाꣳ समर्द्धयि॒त्रे स्वाहा॑ ।

स्विष्टकृन्मन्त्रः - अग्नय इति ॥ स्विष्टकृते रुद्रोऽग्निस्विष्टकृत् । सुहुतं जुहोति करोतीति सुहुतहुत् तस्मै आहुतीनां कामानां च समर्धयित्रे संवर्धयित्रे प्रापयित्रे वा अग्नये ॥

स्व॒स्ति नः॑ पूर्ण॒मुखः॒ परि॑क्रामतु ।

उपस्थानम् - स्वस्ति न इति ॥ आहुतिभिः पूर्णामुखो देवः नः यथाऽस्माकं स्वस्ति भवति तथा परिक्रामतु सञ्चरतु ॥

गृ॒ह॒पोप॑स्पृश गृह॒पाय॒ स्वाहा॑ ।
गृ॒ह॒प्युप॑स्पृश गृह॒प्यै स्वाहा॑ ।
घो॒षिण॒ उप॑स्पृशत घो॒षिभ्यः॒ स्वाहा॑ ।
श्वा॒सिन॒ उप॑स्पृशत श्वा॒सिभ्यः॒ स्वाहा॑ ।
वि॒चि॒न्वन्त॒ उप॑स्पृशत विचि॒न्वद्भ्यः॒ स्वाहा॑ ।
प्र॒पु॒न्वन्त॒ उप॑स्पृशत प्रपु॒न्वद्भ्यः॒ स्वाहा॑ ।
स॒म॒श्नन्त॒ उप॑स्पृशत सम॒श्नद्भ्यः॒ स्वाहा॑ ।
दे॒व॒से॒ना उप॑स्पृशत देवसे॒नाभ्यः॒ स्वाहा॑ ।
या आख्या॑ता॒ याश्चाना॑ख्याता देवसे॒ना उप॑स्पृशत देवसे॒नाभ्यः॒ स्वाहा॑ ।

पर्णदानं - गृहपेति ॥ गृहान् पातीति गृहपः देवः नमो रुद्राय वास्तोऽष्पतये इति दर्शनात् । देवस्य वा गृहपो गृहपालः नन्दीश्वरकुमारः । हे गृहप गृहपते उपस्पृश इमं बलिं गृहाण गृहपाय तुभ्यं स्वाहा ददामि । गृहपी गृहपस्य देवी । हे गृहपि । घोषिणो घोषवन्तः श्वासिनः श्वासवन्तः । विचिन्वन्तः विपूर्वश्चिनोतिरन्वेषणार्थः । अन्विष्यन्तः । प्रापुन्वन्तः शोधयन्तः । समश्नन्तः सहाश्नन्तः । एते देवस्य सर्वगणाः । हे देवसेनाः उपस्पृशत देवसेनाभ्यो युष्मभ्यं स्वाहा । या । आख्याताः अस्मिन्मन्त्रगणे याश्चानाख्याताः ता यूयं देवसेनाः ।

द्वा॒रा॒पोप॑स्पृश द्वारा॒पाय॒ स्वाहा॑ ।
द्वा॒रा॒प्युप॑स्पृश द्वारा॒प्यै स्वाहा॑ ।
अ॒न्वा॒सा॒रिण॒ उप॑स्पृशतान्वासा॒रिभ्य॒स्स्वाहा॑ ।
नि॒ष॒ङ्गिन्नुप॑स्पृश निष॒ङ्गिणे॒ स्वाहा॑ ।

द्वारापः देवस्य द्वारपालः द्वारापरी देव्याः द्वारापालिनी । अन्वासारिणोऽपि देव्या एवानुचरा अन्तः पुरेऽधिकृताः हे निषङ्गिन् इषुधिमन् । जयन्तस्येदमामन्त्रणम् ॥

नमो॑ निष॒ङ्गिणे

शिक्यं वृक्षे आसजति- नमो निषङ्गिण इति ॥ इषुधि निषङ्गशब्दौ पर्यायौ इह तु निषङ्ग इति इषुव्यतिरिक्तानां शस्राणामावासस्थानम् । एतावदेव यजु, न तु रुद्रेषु पठितस्य प्रतीक ग्रहणम् । यदि तथैव स्यात् नमो निषङ्गिण इषुधिमत इत्येतत् इति ब्रूयात् । यथा - आशासानेत्येषा तत्सवितुर्वरेण्यमित्येषा इति । अत्र रुद्रान् जपेत् । रुद्रा अन्यत्र व्याख्याताः ॥

क्षेत्र॑स्य॒ पति॑ना व॒यँ हि॒तेने॑व जयामसि ।
गामश्व॑म्पोषयि॒त्न्वा स नः॑ मृ॒डा॒ती॒दृशे॑ ।
क्षेत्र॑स्य पते॒ मधु॑मन्तमू॒र्मिन्धे॒नुरि॑व॒ पयो॑ अ॒स्मासु॑ धुक्ष्व ।
म॒धु॒श्चुत॑ङ्घृ॒तमि॑व॒ सुपू॑तमृ॒तस्य॑ न॒ᳶ पत॑यो मृडयन्तु ।

क्षेत्रस्य पतेरुपस्थानमन्त्रौ - क्षेत्रस्येति ॥ क्षेत्रस्य पतिना वयं हितेनेव मित्रादिना जयामसि जेतव्यं जयामः । स च क्षेत्रपतिः नः अस्माकं गामश्वं च पोषयित्नु । लिङ्गव्यत्ययः । पोषयिता आकारस्समुच्चये मृडाति सुखकर्माऽयं मृडयेत् सुखयेत् ईदृशे कर्मणि कृते । हे क्षेत्रस्य पते मधुमन्तं मधुस्वादेन क्षीरादिना युक्तं ऊर्मि ऊम्यार्कारं गावां समुदायम् । तस्य विशेषणं - मधुश्रुतं घृतमिव सुपूत मिति च । भवति कश्चित् मधुमान् न च मधुश्रुत्, यथा घटादि दृढम् । भवति कश्चित् मधुश्चुत् न च मधुमान्, यथा मधुभाजनस्य छिद्रम् । अतः मधुमन्तं मधुश्रुतमिति द्वयमुपात्तम्, यथा मधुमन्तो मधुश्रुत् मधुमांश्च, तद्वदुभयगुणविशिष्टं घृतमिव सुपूतं वस्रादिना सुष्ठु शोधितं एवंभूतं गवामूर्ध्नि अस्मासु धुक्ष्व क्षर धेनुरिव पयः यथा धेनुः पयो दुग्धे तद्वत् । किञ्च - त्वत्प्रसादात् । ऋतस्य यज्ञस्य पतयः अग्न्यादयः नः अस्मान् मृडयन्तु सुखयन्तु ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डव्याख्याने द्वितीयप्रश्ने अष्टादशः खण्डः