2 07

इ॒म२ꣳ स्तोम॒मर्ह॑ते जा॒तवे॑दसे॒ रथ॑मिव॒ संम॑हेमा मनी॒षया॑ ।
भ॒द्रा हि नः॒ प्रम॑तिरस्य स॒ꣳ॒सद्यग्ने॑ स॒ख्ये॑ मारि॑षामा व॒यं तव॑ ।

अथ समावर्तने समिदाधानम् - इमं स्तोममिति ॥ इमं स्तोमं इमां स्तुतिं अर्हते स्तुत्यर्हाय जातवेदसे जातधनाय जातप्रज्ञाय वा संमहेम । महिः पूजायामन्यत्र, इह तु करोत्यर्थे संस्कारे वा द्रष्टव्यः कर्तं संस्कर्तुं वा शक्नुयाम मनीषया स्वया बुद्ध्या रथमिव यथा तक्षा रथं करोति गन्तुकामो वा संस्करोति तद्वत् । किंकारणमग्नेस्स्तुतिः क्रियते? उच्यते, भद्रा हि हिशब्दो यस्मादित्यर्थे, यस्मात् भद्रा कल्याणी नः अस्माकं उपरि अस्मासु वा प्रमतिः प्रकृष्टा अनुग्रहात्मिका मतिः अस्य अग्नेः संसदि सभायां यस्मादयं यज्ञादिसभा स्वस्माकमनुग्राहक इत्यर्थः । परः पादः प्रत्यक्षकृतत्वाद्भिन्नं वाक्यम् । हे अग्ने तव सख्ये देवानां मनुष्याणां च स्तुत्यस्तोतृभावलक्षणं सख्यं तत्र वर्तमाना वयं मा रिषाम मा केनचिद्धिंसिष्महि ॥

त्र्या॒यु॒षं ज॒मद॑ग्नेः क॒श्यप॑स्य त्र्यायु॒षम् ।
यद्दे॒वानां॑ त्र्यायु॒षन्तन्मे॑ अस्तु त्र्यायु॒षम् ।

क्षुराभिमन्त्रणम् - त्र्यायुषमिति ॥ त्र्यायुषं कौमारयौवनस्थाविराणि त्रीण्यायूंषि तेषां समाहारः त्र्यायुषं जमदग्न्यादीनां यादृशं त्र्यायुषं ममापि तादृशं त्र्यायुषं अस्तु । क्षुरकर्मणोनाऽयुष्करत्वात् तत्साधनस्यैवमभिमन्त्रणम् ॥

शि॒वो नामा॑सि॒ स्वधि॑तिस्ते पि॒ता नम॑स्ते अस्तु॒ मा मा॑ हिꣳसीः ।

क्षुरं वप्त्रे प्रयच्छति - शिवो नामेति ॥ नामशब्दो निपातोवधारणे । शिव एव त्वमसि स्वधितिः वज्रः वज्रो वै स्वधितिः इति दर्शनात् स ते पिता सर्वशस्त्रेषु तस्य प्रधानत्वात्, नमस्ते अस्तु मा मा हिंसीः ॥

उ॒ष्णेन॑ वायवुद॒केनेत्ये॒षः ।

उष्णेन वायवुदकेन इति ॥ गतार्थाः ॥

इ॒दम॒हम॒मुष्या॑मुष्याय॒णस्य॑ पा॒प्मान॒मुप॑गूहा॒म्युत्त॑रो॒ऽसौ द्वि॒षद्भ्यः॑ ।

मेखलाया उपगूहनम् - इदमहमिति ॥ अमुष्य यज्ञशर्मणः आमुष्यायणस्य वात्स्यस्य वात्स्यायनस्य वा पाप्मानमिदं अहं उपगूहामि उपगूहनं अप्रकाशीकरणम् । सूत्रोक्तमुपगूहनमप्येतदेव । यन्मेखलाया उपगूहनं तत्पाप्मन एव उपगूहनत्वेन निरूप्यते । असौ यज्ञशर्मा द्विषद्भ्यः उत्तरः उधिकोस्तु ॥

आपो॒ हि ष्ठा म॑यो॒भुव॑स्
ता न॑ ऊ॒र्जे द॑धातन ।
म॒हे रणा॑य॒ चक्ष॑से॥

स्नानमन्त्राः - आपो हिष्ठेति ॥ हे आपः यूयं मयोभुवः स्थ मय इति सुखनाम, सुखस्य भावयित्र्यः स्थ । हिः प्रसिद्धौ । ताः युयं नः अस्मान् ऊर्जे अन्नाय दधातन धत्त अन्नमस्मभ्यं धत्तेत्यर्थः महे महते रणाय रमणीयाय चक्षसे दर्शनाय दधातन ॥

यो वः॑ शि॒वत॑मो॒ रस॑स्
तस्य॑ भाजयते॒ह नः॑ ।
उ॑श॒तीरि॑व मा॒तरः॑ ॥

य इति ॥ वः युष्माकं सम्बन्धी यश्शिवतमो रसः तस्य तृतीयार्थे षष्ठी, तेन रसेन नः अस्मान् भाजयत सः यथा अस्मान्भजते तथा कुरुत इह लोके उशतीः कामयमाना इव मातरो यथा मातरोवत्सला भूत्वा स्तन्यं प्रापयन्ति तद्वत् ॥

तस्मा॒ अरं॑ गमाम वो
यस्य॒ क्षया॑य॒ जिन्व॑थ ।
आपो॑ ज॒नय॑था च नः ॥

तस्मा इति ॥ तस्मै रसाय अरं शीघ्रं पर्याप्तं वा गमाम गच्छेम वः युष्मान् तद्रसस्य पानार्थं युष्मान् गच्छेम । यस्येति तृतीयार्थे षष्ठी, येन रसेन क्षयाय । निवासवचनोयं आद्युदात्तत्वात् द्वितीयार्थे चतुर्थी । क्षयं निवासं अस्मदीयं जिन्वथ प्रीणयथ । येन च हे आपः जनयथ पुत्रपौत्रादिभिः प्रजातान् कुरुथ नः अस्मान् ॥

हिर॑ण्यवर्णा॒श्शुच॑यः पाव॒का इति॑ ति॒स्रः ।

हिरण्यवर्णाश्शुच इति ॥ गताः । यदप्यगतं तदपि स्पष्टम् । इन्द्रः । पर्जन्यः तस्य मेधेष्वाविर्भावात् अप्सुजातत्वम् ॥

अ॒न्नाद्या॑य॒ व्यू॑हद्ध्वं दीर्घा॒युर॒हम॑न्ना॒दो भू॑यासम् ।
सोमो॒ राजा॒ऽयमाग॑म॒त्स मे॒ मुखं॒ प्रवे॑क्ष्यति॒ भगे॑न स॒हवर्च॑सा ।

दन्तधावनम् - अन्नाद्यायेति ॥ अन्नाद्याय अन्नादनाय व्यूहभ्वं व्यूहः पृथग्भावः पृथग्भवत हे दन्ताः मलेन पृथग्भूता भवत । अहं च युष्माभिः शुद्धैः दीर्घायुः अन्नादश्च भूयासं सोमो राजा यमागमत् दन्तधावनकाष्ठस्य वार्क्षत्वात् वृक्षणां च सोमाधिष्ठितत्वादेवमुच्यते । स चागतः मे मम मुखं प्रवेक्ष्यति भगेन सौभाग्येन वर्चसा दीप्त्या च सह । दन्तशोधने सति मुखमतीव शोभते इत्युच्यते ॥

सोम॑स्य त॒नूर॑सि त॒नुवं॑ मे पाहि॒ स्वामा॑ त॒नूरावि॑श ।

अनन्तरं वासः परिधत्ते सोमस्य तनूरसीति ॥ हे वासः । त्वं सोमस्य तनूरसि सौम्यँ वै वासः इति श्रुतेः । एवं भूतं त्वं मे तनुवं तनूं पाहि त्वयाच्छादितं शरीरं रक्षितं भवति । न केवलं सोमस्य तनूः । किं तर्हि? ममापि स्वा तनूः शरीरतुल्यत्वादेवमुच्यते । तथा च मन्त्रान्तरं आत्मा पितुस्तनूर्वास ओजोदा अभ्यञ्जनम् इति । एवंभूतं त्वं मामाविश ॥

नमो॑ ग्र॒हाय॑ चाभिग्र॒हाय॑ च ।
नम॑श्शाकजञ्ज॒भाभ्या॑म् ।
नम॒स्ताभ्यो॑ दे॒वता॑भ्यो॒ या अ॑भिग्रा॒हिणीः॑ ।

देवताभ्यः चन्दनप्रदानम् - नम इति ॥ नमआदय स्त्रयो मन्त्राः । देवताश्च मान्त्रवर्णिक्यः ग्रहश्च अभिग्रहश्च शाक जम्भवौ च अभिग्राहिण्यश्च । एताश्च अलङ्कारसमये पुरुषमुपसर्पन्ति ताभ्यश्चन्दनप्रदानम् ।।

अ॒प्स॒रस्सु॒ यो ग॒न्धो ग॑न्ध॒र्वेषु॑ च॒ यद्यशः॑ ।
दैवो॒ यो मा॑नु॒षो ग॒न्धस्स मा॑ ग॒न्धस्सु॑र॒भिर्जु॑षताम् ।

उत्तरया आत्मानमनुलिम्पति - अप्सरसस्स्विति ॥ अप्सरसामुपभोगयोग्यो यो गन्धः गन्धर्वेषु च यद्यशः कीर्तिः प्रसिद्धा गन्धर्वेषु च यः प्रसिद्धो गन्धः यद्योगात्ते गन्धर्वा भवन्ति गन्धवन्तो गन्धर्वा इति, यश्च दैवो गन्धः यश्च मानुषः स सर्वोपि सुरभिर्गन्धः मां जुषतां भजताम् । सुरभिर्घ्राणतर्पणः ॥

इ॒यमोष॑धे॒ त्राय॑माणा॒ सह॑माना॒ सह॑स्वती ।
सा मा॒ हिर॑ण्यवर्चसं ब्रह्मवर्च॒सिनं॑ मा करोतु ।

सौवर्णे मणिं उदपात्रे परिप्लावयति - इयमोषध इति ॥ पार्थिवस्य सुवर्णस्य पृथिवीत्वेन स्तुतिः इयं पृथिवी ओषधे ओषधीः । विभक्तिलोपश्छान्दसः । त्रायमाणा ओषधीनामाधारभूतेत्यर्थः सहमाना सर्वकार्येषु समर्था सहस्वती बलवती एवम्भूता पृथिवी सा मां हिरण्यवर्चसं हिरण्यवद्दीप्तं करोतु ब्रह्मवर्चसिनं ब्रह्मवर्चसयुक्तं च मां करोतु ॥

अपा॑शो॒ऽस्युरो॑ मे॒ मा सꣳशा॑रीः ।
शि॒वो मोप॑तिष्ठस्व दीर्घायु॒त्वाय॑ श॒तशा॑रदाय ।
श॒तꣳ श॒रद्भ्य॒ आयु॑षे॒ वर्च॑से जी॒वात्वै पुण्या॑य ।

ग्रीवास्वाबध्नाति - अपाशोसीति ॥ येन चोरादि बध्यते स पाशः स त्वं न भवसि । अतश्च उरः उरस्थलं मे मा संशारीः मा हिंसीः ग्रीवास्वावबद्ध्यमानस्य अवपतनादुरसो बाधशङ्का । शिवो मा उपतिष्ठस्व दीर्घायुत्वाय । कीदृशाय? शतशारदाय शतं शरदो भावि यद्दीर्घायुष्यं तस्मै । शतम् चतुर्थ्यर्थे प्रथमा शताय शरद्भयः शतवर्षार्थमायुषे शतवर्षभावि यदायुः तदर्थम् । वर्चसे जीवात्वै जीवातुः जीवनं तस्मै पुण्याय प्रशस्ताय शिषो मोप तिष्ठस्वेत्येव । आदरार्थं चायुषः पुनर्वचनम् ॥

रे॒वती॑स्त्वा॒ व्य॑क्ष्ण॒न्नित्ये॒ताः ॥ (७)

रेवतीस्त्वा व्यक्ष्णन् इत्यदि ॥ गताः । ताभिरेव द्वितीयं वासः परिधत्ते ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डव्याख्याने द्वितीयप्रश्ने सप्तमः खण्डः