2 03

आ॒ग॒न्त्रा सम॑गन्महि॒ प्र सु॑ मृ॒त्युं यु॑योतन ।
अरि॑ष्टा॒स्सञ्च॑रेमहि स्व॒स्ति च॑रतादि॒ह स्व॒स्त्या गृ॒हेभ्यः॑ ।

उत्तरेणाग्नि दर्भेषु अवस्थापनमन्त्रः - आगन्त्रेति ॥ आगन्त्रा आगन्त्रा आगच्छता आचार्येण समगन्महि सङ्गतास्स्यः । सङ्गतास्स्यः । सङ्गताश्च मृत्युं मरणं प्रसुयुयोतन यौतिः पृथग्भावे लोटमध्यमपुरुषबहुवचनस्य तनवादेशः व्यत्ययेन च उत्तमपुरुषस्य स्थाने मध्यमः । प्रकर्षेण सुष्ठु च पृथत्करवाम । अरिष्टाश्च संचरेमहि ॥ आचार्योपि स्वस्ति चरतात् ममापि इह ब्रह्मचर्ये स्वस्ति भवतु आ गृहेभ्यः आ गृहस्थाश्रमप्राप्तेः ॥

स॒मु॒द्रादू॒र्मिर्मधु॑मा॒ꣳ॒ उदा॑रदुपा॒ꣳ॒शुना॒ सम॑मृत॒त्वम॑श्याम् ।
इ॒मे नु ते र॒श्मय॒स्सूर्य॑स्य॒ येभि॑स्सपि॒त्वं पि॒तरो॑ न॒ आयन्न्॑ ।

प्रोक्षणमन्त्रः - समुद्रादूर्मिरिति ॥ यत्प्रोक्षणबिन्दवः मयि पतन्ति तत् समुद्रादेव मधुमान् ऊर्मिः मां उदारत् उन्मुखं आगमत् । उपेत्यस्य अश्यामित्याख्यातेन सम्बन्धः । अनुदात्तपाठस्तु व्यत्ययेन । बह्वृचास्तु आद्युदात्तमेव अधयिते ।? अंशुना अन्तर्हीतमत्त्वर्थमेतत्, अंशुमता दीप्तिमता तेनोर्मिणा अमृतत्वं समुपाश्यां सम्यगुपाश्नुवीय इमे नु ते नु इत्यनर्थकः यद्यप्यूर्मिरित्येकवचनान्तं प्रकृतं, तथापि रश्मय इत्यनेन सामानाधिकरण्यात् इमे ते इति बहुवचनम् । इमे ते सूर्यस्य रश्मयः योयं ऊर्मिमानुदारत् कार्यकारणयोरभेदोपचारः, आदित्याज्जायते वृष्टिः इति । अपां बिन्दवः सूर्यस्य रश्मयः येभिः यै रश्मिभिः सपित्वं समानपानं नः अस्मकं पितरः अङ्गिरसः आयन् इतवन्तः आङ्गिरसस्य वामदेवस्य वैतद्वचनम् । अङ्गिरसो देवानां सखायः अतो रश्मिभिरन्यैश्च देवैस्सह पानमुपपन्नम् । एतदुक्तं भवति - यैः रश्मिभिस्सहास्मत्पितरो अङ्गिरसः सोमपानं कृतवन्तः तत्कारणका बिन्दवो मयि पतिताः तैश्चामृतत्वमुपाश्नुवीयेति ॥

अ॒ग्निष्टे॒ हस्त॑मग्रभी॒त्सोम॑स्ते॒ हस्त॑मग्रभीत्सवि॒ता ते॒ हस्त॑मग्रभी॒त्सर॑स्वती ते॒ हस्त॑मग्रभीत्पू॒षा ते॒ हस्त॑मग्रभीदर्य॒मा ते॒ हस्त॑मग्रभी॒दꣳशु॑स्ते॒ हस्त॑मग्रभी॒द्भग॑स्ते॒ हस्त॑मग्रभीन्मि॒त्रस्ते॒ हस्त॑मग्रभीन्मि॒त्रस्त्वम॑सि॒ धर्म॑णा॒ऽग्निरा॑चा॒र्यस्तव॑ ।

हस्तग्रहणमन्त्राः - अग्निष्ट इति ॥ यदिदं मया तव हस्तग्रहणं तदग्न्यादिभिरेव ग्रहणमस्त्वित्युपचारः । लोडर्थे लुङ् । अग्रभीत् अग्रहीत् गृह्णातु । अग्निः सोमः सरस्वती च प्रसिद्धाः । सवित्रादयोपि द्वादशादित्यानामन्यतमे । त्वं धर्मणा धर्मेण मित्रोसि यादृशो मित्रो देवः तादृशोसि । कीदृशश्च सः? मित्रं देवा अब्रुवन्तसोमं राजानं हनामेति सोब्रवीन्नाहं सर्वस्य वा अहं मित्रमस्मि । इति । एवंविधः अग्निः तवाचार्यस्थानीयः ॥

अ॒ग्नये॑ त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ॒ सोमा॑य त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ सवि॒त्रे त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ॒ सर॑स्वत्यै त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ मृ॒त्यवे॑ त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ य॒माय॑ त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ ग॒दाय॑ त्वा॒ परि॑ददाम्यसा॒वन्त॑काय त्वा॒ परि॑ददाम्यसा- व॒द्भ्यस्त्वा॒ परि॑ददाम्यसा॒वोष॑धीभ्यस्त्वा॒ परि॑ददाम्यसौ पृथि॒व्यै त्वा॒ सवै॑श्वान॒रायै॒ परि॑ददाम्यसौ ।

उत्तरे परिदानमन्त्राः अग्नये त्वेत्यादयः ॥ रक्षार्थे दानं परिदानम् । सर्वत्र च असौशब्दस्य स्थाने माणवकस्य नाम निर्देशः संबुद्ध्या ॥

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒व उप॑नये॒ऽसौ ।

अथोपनयनमन्त्रः - देवस्य त्वेति ॥ देवस्य सवितुः प्रसवे अनुज्ञायां सत्यां त्वां अहं उपनये आत्मनः समीपं प्रापयामि वशं नयामीत्यर्थः । नामनिर्देशः पूर्ववत् । केचित्तु - अन्तोदात्तस्य पाठात् आचार्यस्य नाम्नः प्रथमया निर्देशं मन्यन्ते ॥

सु॒प्र॒जाः प्र॒जया॑ भूयास् सु॒वीरो॑ वी॒रैस्सु॒वर्चा॒ वर्च॑सा सु॒पोषः॒ पोषैः॑ ।

अथ कर्णे जपः- सुप्रजा इति ॥ हे ब्रह्मचारिन् ।
त्वं प्रजया सुप्रजां भूयाः ।
सुवीरो वीरैः । अत्र वीराः पौत्राः प्रजाया उक्तत्वात् ।
वर्चसा सुवर्चाः
पोषैश्च सुपोषः
भूया इति सर्वत्रानुषङ्गः ॥

ब्र॒ह्म॒चर्य॒मागा॒मुप॒ मान॑यस्व दे॒वेन॑ सवि॒त्रा प्रसू॑तः ।

अथ कुमारस्य मन्त्रः - ब्रह्मचर्यमिति ॥ ब्रह्म वेदः तदर्थं व्रतं ब्रह्मचर्यं तदहं आगाम् । आशंसायां भूतवच्च इति भविष्यति लुङ् । प्राप्नुवानि, तं मां उपनयस्व देवेन सवित्रा प्रसूतः अनुज्ञातस्त्वम् ॥

को नामा॑सि
अ॒सौ नामा॑ऽस्मि॒
कस्य॑ ब्रह्मचा॒र्य॑सि असौ
प्रा॒णस्य॑ ब्रह्मचा॒र्य॑स्मि अ॒साव्

कोनामासीति ॥ कोनामासि किंनामधेयोसीत्याचार्यः । असौ नामास्मि इति माणवकः नामनिर्देशः प्रथमया । कस्य ब्रह्मचार्यस्यसौ इत्याचार्यः । नामनिर्देशस्संबुद्ध्य । प्राणस्य ब्राह्म चार्यस्म्यसौ इति माणवकः । नामनिर्देशः प्रथमया । प्राण आत्मा ॥

ए॒ष ते॑ देव सूर्य ब्रह्मचा॒री
तं गो॑पाय स॒मामृ॑तै॒ष ते॑ सूर्यपु॒त्रस्स दी॑र्घा॒युस्स॒मामृ॑त ।
याꣳ स्व॒स्तिम॒ग्निर्वा॒युस्सूर्य॑श्च॒न्द्रमा॒ आपोऽनु॑ स॒ञ्चर॑न्ति॒ ताꣳ स्व॒स्तिमनु॒ सञ्च॑रासौ ।

एष इत्याचार्यः एष । माणवकः हे देव । सूर्य । ते तव ब्रह्मचारी तं गोपाय रक्षस्व । स च मा मृत मरणं मा गमत्, हे सूर्य । ते तव एष पुत्रश्च सुदीर्घायुः भवतु स च मा मृत दीर्घायुषो मध्ये मरणं मा गमत् । यां स्वस्तिं अग्न्यादयः अनुक्रमेण सञ्चरन्ति तां स्वस्ति त्वमपि अनुसञ्चर असौ यज्ञशर्मन् ।

अद्ध्व॑नामद्ध्वपते॒ श्रेष्ठ॒स्याद्ध्व॑नः॒ पा॒रम॑शीय ॥ (३) स॒मामृ॑त॒ द्वे च॑ ॥३॥

अध्वनामिति माणवकः ॥ अध्वपत इत्युक्ते एकस्याध्वनः पतिरित्यपि गम्यते अतः अध्वनामिति पुनर्वचनं, सर्वेषामध्वानां अध्वपते । सूर्य । अहं त्वत्प्रसादात् श्रेष्ठस्य श्रेशस्करस्य अध्वनः ब्रह्मचर्यामार्गस्य पारं पर्यन्तं अशीय अश्नुवीव । ध्वं दुःखं तत् यत्र नास्ति सोऽध्वा तस्य सुखसाधनस्य मार्गस्य पते । इत्यर्थः ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डव्याख्याने द्वितीयप्रश्ने तृतीयः खण्डः