1 12

आरो॑हो॒रुमुप॑बर्हस्व बा॒हुं परि॑ष्वजस्व जा॒याꣳ सु॑मन॒स्यमा॑नः ।
तस्यां॑ पुष्यतं मिथु॒नौ सयो॑नी ब॒ह्वीं प्र॒जां ज॒नय॑न्तौ॒ सरे॑तसा ।

अथ समावेशनकाले जपः । अन्यो वैनामभिमन्त्रयेत - आरोहोरुमिति ॥ जपपक्षे तावदात्मन एवायमन्तरात्मनः प्रैषः । हे मदीयशरीरात्मन् । अस्या ऊरुं आरोह, आरुह्य च सात्मनो बाहुं बाहू उपबर्हस्व उपबर्हणमालिङ्गनं इह तु तदर्थं प्रसारणम् । आलिङ्गनाय बाहू प्रसारय । प्रसार्य च परिष्वजस्व जायां तस्यां सुमनस्यमानः प्रीयप्राणो भूत्वा तथाहि प्रजा रूपादिसमृद्धा भवति । पुष्यतमित्यादि आयया सहाभिधानम्? । हे जाये मदी यशरीरात्मन् । युवां पुष्यतं पुष्टौ भवतं मिथुनौ मिथुनीभूतौ सयोनी सङ्गतोपस्थेन्द्रियौ बह्वीं प्रजां जनयन्तौ सरेतसा सरेतसौ चिरकालमविच्छिन्नेन्दियौ । एषैवानयोः पुष्टिः । यदुत प्रजासमृद्धिः । अभिमन्त्रणपक्षे तस्यामित्यन्तं पत्युरभिमन्त्रणं, शिष्टं द्वयोः ॥

आ॒र्द्रयाऽर॑ण्या॒ यत्राम॑न्थ॒त्पुरु॑षं॒ पुरु॑षेण श॒क्रः ।
तदे॒तौ मि॑थु॒नौ सयो॑नी प्र॒जया॒ऽमृते॑ने॒ह ग॑च्छतम् ।

आर्द्रयेति । अत्रापि जपपक्षे शरीरान्तरात्मनोभिधानम् । यत्रेति यथार्थे । यथा कश्चित् आर्द्रया आज्याक्तया अरण्या अग्निं अमन्थत् एवं शक्रः इन्द्रः, उपलक्षणमेतत्, पूर्वे विवाहस्य कर्ता इन्द्रादिः पुरुषेष? पुरुषलक्षणेन शेफेन पुरुषं पुमांसं गर्भममन्थत् मंथनसदृशेन व्यापारेण निष्पादितवान् । तत् तद्वत् एतौ मिथुनौ मिथुनीभूतौ युवां सयोनी सङ्गतोपस्थेन्द्रियौ सन्तौ प्रजया अमृतेन प्रजारूपेणामृतेन प्रजामनुप्रजायसे । तदु ते मर्त्यामृतम् इति श्रुतेः । इह गृहस्थाश्रमे स्थितौ गच्छतं केवलोप्ययं गमिः संपूर्वस्थार्थे द्रष्टव्यः सङ्गच्छतं सङ्गतौ भवतम् ॥

अ॒हं गर्भ॒मद॑धा॒मोष॑धीष्व॒हं विश्वे॑षु॒ भुव॑नेष्व॒न्तः ।
अ॒हं प्र॒जा अ॑जनयं पितृ॒णाम॒हं जनि॑भ्यो अप॒रीषु॑ पु॒त्रान् ।

अहमिति ॥ ओषधीषु गर्भं अदधां दधामि श्रौतस्मार्तकर्मानुष्ठानद्वारेण । अग्नौ प्रास्ताहुतिस्सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिः वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः ॥ इति । अहमेव च विश्वेषु भुवनेषु अन्तः अवस्थितः परमात्मद्वारेण स्वरूपेण वा । एवम्भूतः अहं पितृणां अर्थाय प्रजा अजनयं जनयामि । अहमेव जनिभ्यः जन्याः अस्या वध्वाः अवरीषु अवरासु पश्चात्काल भाविनीषु स्नुषासु पुत्रान् जनयामि । पुत्रोत्पादनद्वारेण पौत्रा अपि मे सन्त्वित्यर्थः । तदेतज्जपपक्षे यथाश्रुतमेव ।अभिमन्त्रण पक्षे तु प्रयुक्तिद्वारेण, प्रयुक्तिश्चाभिमन्त्रणमेव ॥

पु॒त्रिणे॒मा कु॑मा॒रिणा॒ विश्व॒मायु॒र्व्य॑श्नुतम् ।
उ॒भा हिर॑ण्यपेशसा वी॒तिहो॑त्रा कृ॒तद्व॑सू ।

पुत्रिणेमेति ॥ पुत्रिणाविमौ । पुत्रिणेति द्विवचनस्याकारः । पुत्रिणौ इमा इमौ युवां कुमारिणा कुमारिभिः दुहितृभिः तद्वन्तौ विश्वमायुः स ह षोडशं वर्षशतमजीवत् इत्येवं रूपं व्यश्नुतं प्राप्नुतम्, उभा उभौ हिरण्यपेशसः पेश इति रूपनाम, परिशुद्धवर्णौ वीतिहोत्रा वीतिरिति हविर्नाम, हविषा होतारौ कृतद्वसू । दकारः छान्दस उपजनः । कृतवसू कृतधनौ ॥

द॒श॒स्यन्त्वा॒ऽमृता॑य॒ कꣳशमूधो॑ रोम॒शꣳ ह॑थो दे॒वेषु॑ कृ॒णुतो॒ दुवः॑ ॥ (१२)

दशस्यंत्वेति ॥ दशस्यतिः दानकर्मा, वकार उपजनः । बह्वृचास्तु वकारं न पठन्ति । दशस्यंता अर्थिभ्योपेक्षितानि ददतौ अमृताय अमरणाय देवत्वप्राप्तये कं अनर्थकोऽयं निपातः पादपूरणश्छान्दसः शं सं सकारस्य शकारश्छान्दसः बह्वृचास्तु सकारमेव पठन्ति ऊधः ऊधस्थानीयं उभयोः उपस्थेन्द्रियं रोमशं अनेन उप भोगयोग्यता लक्ष्यते, रोमोत्पत्तेः प्राक् अनुपभोग्या हि स्त्रियः । तथा च भावयव्यस्य राज्ञो भार्यूं भावयव्यानीमिन्द्रः पत्युस्सखा परिहसन् उवाच उपभोगयोग्या त्वं न भवसि रोमाणि ते नोत्पन्नानीति । सा तमब्रवीत्- उपोप मे परामृश मा मे दभ्राणि मन्यथाः । सर्वाहमस्मि रोमशा गन्धारिणामिवाविका इति ॥ तद्रोम -समूढः शंहथः । लोडर्थे लट् । संहतं संश्लिष्टं कुरुतामित्यर्वः । किंच देवेषु दुवः परिचरणं कृणुतः कुरुताम् । पूर्ववल्लोडर्थे लट् पुरुषव्यत्ययश्च । कृणुतं देवान्परिचरतमित्यर्थः ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने द्वादशः खण्डः।