1 10

उ॒दी॒र्ष्वातो॑ विश्वावसो॒ नम॑सेडामहे त्वा ।
अ॒न्यामि॑च्छ प्रफ॒र्व्यꣳ॑ सञ्जा॒यां पत्या॑ सृज ।

दण्डोत्थापनमन्त्रः - उदीर्ष्वात इति ॥ उदिर्ष्व उत्तिष्ठ अतः शयनात् हे विश्वावसो । विश्वावसुर्नाम गन्धर्वः तद्बुध्या दण्डः स्थापितः तेनैवं संबोध्यते । नमसा नमस्कारेण त्वा त्वां ईडामहे याचामहे, अन्यां इच्छ प्रफर्व्यं प्रथमवयसं स्त्रियं, इमां तु मम जायां पत्या मया संसृज ॥

उ॒दी॒र्ष्वातः॒ पति॑वती॒ ह्ये॑षा वि॒श्वाव॑सुं॒ नम॑सा गी॒र्भिरी॑ट्टे ।
अ॒न्यामि॑च्छ पितृ॒षदं॒ व्य॑क्ता॒ꣳ॒ स ते॑ भा॒गो ज॒नुषा॒ तस्य॑ विद्धि ।

उदीर्ष्वात इति ॥ गतार्थः । पतिवति ह्येषा । छान्दसो हृस्वः । एषा हि पतिवती मया पत्या तद्वती । विश्वावसुं त्वां नमसा गीर्भिः स्तुतिभिश्च ईट्टे याचे । अतश्च अन्यां इच्छ पितृषदं पितृगृहे स्थितां व्यक्तां असमाप्तविवाहाम् । स हि ते स्वभूतो भागः जनुषा जन्मना तदर्थं त्वं जात इत्यर्थः । तस्य विद्धि तं लभस्व ॥

अग्ने॑ प्रायश्चित्ते॒ त्वन्दे॒वानां॒ प्राय॑श्चित्तिरसि ब्राह्म॒णस्त्वा॑ ना॒थका॑मः॒ प्रप॑द्ये॒ याऽस्यां प॑ति॒घ्नी त॒नूः प्र॑जा॒घ्नी प॑शु॒घ्नी ल॑क्ष्मि॒घ्नी जा॑र॒घ्नीम॑स्यै॒ ताङ्कृ॑णोमि॒ स्वाहा॑ ।
वायो॑ प्रायश्चित्त॒ आदि॑त्य प्रायश्चित्ते॒ प्रजा॑पते प्रायश्चित्ते॒ त्वन्दे॒वानां॒ प्राय॑श्चित्तिरसि ब्राह्म॒णस्त्वा॑ ना॒थका॑मः॒ प्रप॑द्ये॒ याऽस्यां प॑ति॒घ्नी त॒नूः प्र॑जा॒घ्नी प॑शु॒घ्नी ल॑क्ष्मि॒घ्नी जा॑र॒घ्नीम॑स्यै॒ ताङ्कृ॑णोमि॒ स्वाहा॑ ।

अत शेष होममन्त्राः - अग्ने प्रायश्चित्त इति ॥ प्रायो विनाशः चित्तिः सन्धानं हे प्रायश्चिते । विनष्टस्य कर्मणः सन्धातः हे अग्ने । देवानां मध्ये त्वं प्रायश्चित्तिरसि । ततश्च नाथकामः अहं ब्राह्मणः त्वां प्रपद्ये । या अस्यां वध्वां पतिघ्नी तनू पाणिरेखादिः या च प्रजाघ्नी या च पशुघ्नी या च लक्ष्मिघ्नी छान्दसो हृस्वः अस्यै अस्याः तनूं जारघ्नीं कृणोमि करोमि । इदं मे चिकीर्षितं, तेन त्वां प्रपद्ये । एतेन उत्तरास्त्रयो व्याख्याताः । मध्यमयोश्च त्वं देवानाम् इत्यादेरनुषङ्गः ॥

प्र॒स॒वश्चो॑पया॒मश्च॒ काट॑श्चार्ण॒वश्च॑ धर्ण॒सिश्च॒ द्रवि॑णञ्च॒ भग॑श्चा॒न्तरि॑क्षञ्च॒ सिन्धु॑श्च समु॒द्रश्च॒ सर॑स्वाꣳश्च वि॒श्वव्य॑चाश्च॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्च॑ नो॒ द्वेष्टि॒ तमे॑षा॒ञ्जम्भे॑ दद्ध्म॒स्स्वाहा॑ ।

प्रसवश्चेति ॥ प्रसवः अनुज्ञा, उपयामः पृथिवी इयं वा उपयामः इति श्रुतेः, काटः लिङ्गरूपः रुद्रः “नमः काट्याय” । इति दर्शनात् अर्णवः उदन्वान् हृदादिः, धर्णासिः गृहं, द्रविणं धनं बलं वा, भगः आदित्यानामन्यतमः सौभाग्यं वा उदयं मामको भगः इति दर्शनात्, अन्तरिक्षं प्रसिद्धं सिन्धुः नदी समुद्रः प्रसिद्धः सरस्वान् देवताविशेषः अन्वारम्भणीयायां दृष्टः पीपिवांसं सरस्वतः दिव्यं सुपर्णम् इति च विश्वव्यचाः इन्द्र इत्याहुः विश्वव्यचसप्रवतं मतीनाम् इति दर्शनात् एतेषां स्वरूपेण अधिष्ठा तृद्वारेण च यथासम्भवं देवतात्वम् । तेशब्दस्यान्वयसिद्ध्यर्थं ये शब्दोऽध्याहार्यः । ये ते अनुक्रान्ताः देवाः एषां जम्भे दन्तनामैतत् जातावे कवचनम्, दन्तेषु भक्षणाय दध्मः प्रक्षिपामः । कम्? यं द्विष्मः यश्च नो द्वेष्टि तम् ॥

मधु॑श्च॒ माध॑वश्च शु॒क्रश्च॒ शुचि॑श्च॒ नभ॑श्च नभ॒स्य॑श्चे॒षश्चो॒र्जश्च॒ सह॑श्च सह॒स्य॑श्च॒ तप॑श्च तप॒स्य॑श्च॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्च॑ नो॒ द्वेष्टि॒ तमे॑षा॒ञ्जम्भे॑दद्ध्म॒स्स्वाहा॑ ।

मधुश्चेति ॥ वसन्तादीनां षण्णामृतूनां द्वौद्वौ मासौ मध्वादयः । ते इत्यादि पूर्ववत् ॥

चि॒त्तञ्च॒ चित्ति॒श्चाकू॑त॒ञ्चाकू॑ति॒श्चाधी॑त॒ञ्चाधी॑तिश्च॒ विज्ञा॑तञ्च वि॒ज्ञान॑ञ्च॒ नाम॑ च॒ क्रतु॑श्च॒ दर्श॑श्च पू॒र्णमा॑सश्च॒
ते यं द्वि॒ष्मो यश्च॑ नो॒ द्वेष्टि॒ तमे॑षा॒ञ्जम्भे॑ दद्ध्म॒स्स्वाहा॑ ।

चित्तं चेति । चित्तं अन्तः करणं , चित्तिः तद्व्यापारः आकूतं अभिप्रेतं आकूतिः अभिप्रायः अधीतं अध्यापनं, अधीतिः अध्ययनं विज्ञातविज्ञाने प्रसिद्धे,नाम च क्रतुश्चेति नामरूपे विवक्षिते क्रियत इति क्रतुः । दर्शपूर्णमासौ प्रसिद्वौ । एतेषां देवतात्वं पूर्ववत् । ते इत्यादि च पूर्ववत् ॥

भूस्स्वाहा॒ भुव॒स्स्वाहा॒ सुव॒स्स्वाहोꣳ स्वाहा॑ ॥ (१०)

भूस्स्वाहेत्यादिभिः चतुर्भिः वध्वाश्शिरस्याज्यशेषानयनत् - भूस्स्वाहेति ॥ भूरादयः त्रयो लोकाः । ओमिति ब्रह्म ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्र व्याख्याने दशमः खण्डः