०१६ रामप्रस्थानम्

ಸುಮಂತ್ರನು ರಾಜನ ಸಂದೇಶವನ್ನು ಶ್ರೀರಾಮನಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದುದು, ಶ್ರೀರಾಮನು ಸೀತಾದೇವಿಯ ಅನುಮತಿ ಪಡೆದು ಲಕ್ಷ್ಮಣನೊಡನೆ ರಥಾರೂಢನಾಗಿ ಹೋಗುವಾಗ ದಾರಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷರು ಆಡುತ್ತಿದ್ದ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿದುದು

ಸ ತದಂತಃಪುರದ್ವಾರಂ ಸಮತೀತ್ಯ ಜನಾಕುಲಮ್ ।
ಪ್ರವಿವಿಕ್ತಾಂ ತತಃ ಕಕ್ಷ್ಯಾಮಾಸಸಾದ ಪುರಾಣವಿತ್ ॥

ಹಿಂದಿನ ವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ಬಲ್ಲ ಸುಮಂತ್ರನು ಜನರಿಂದ ನಿಬಿಡವಾಗಿದ್ದ ಅರಮನೆಯ ಹೊರಾಂಗಣವನ್ನು ದಾಟಿ ಜನಬಾಹುಳ್ಯವಿಲ್ಲದ ಅರಮನೆಯ ಒಳಾಂಗಣವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನು.॥1॥

ಪ್ರಾಸಕಾರ್ಮುಕಬಿಭ್ರದ್ಭಿರ್ಯುವಭಿರ್ಮೃಷ್ಟಕುಂಡಲೈಃ ।
ಅಪ್ರಮಾದಿಭಿರೇಕಾಗ್ರೈಃ ಸ್ವಾನುರಕ್ತೈರಧಿಷ್ಠಿತಾಮ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನ ಅರಮನೆಯ ಒಳಾಂಗಣದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಸ, ಧನುಸ್ಸುಗಳನ್ನು, ಪರಿಶುದ್ಧವಾದ ಕರ್ಣಕುಂಡಲಗಳನ್ನು ಧರಿಸಿದ್ದ, ರಕ್ಷಣೆಯಲ್ಲೇ ಏಕಾಗ್ರ ಚಿತ್ತರಾಗಿದ್ದ, ಜಾಗರೂಕರಾಗಿದ್ದ, ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲೇ ಹೆಚ್ಚು ಅನುರಕ್ತರಾಗಿದ್ದ ಯುವಕರು ನಿಂತಿದ್ದರು.॥2॥

ತತ್ರ ಕಾಷಾಯಿಣೋ ವೃದ್ಧಾನ್ ವೇತ್ರಪಾಣೀನ್ ಸ್ವಲಂಕೃತಾನ್ ।
ದದರ್ಶ ವಿಷ್ಟಿತಾನ್ ದ್ವಾರಿಸ್ತ್ರ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಾನ್ ಸುಸಮಾಹಿತಾನ್ ॥

ಕಾಷಾಯ ವಸ್ತ್ರಗಳನ್ನು ಧರಿಸಿ ಬೆತ್ತಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ವಸ್ತ್ರಾಭೂಷಣಗಳಿಂದ ಅಲಂಕೃತರಾದ ಅನೇಕ ವೃದ್ಧರಾದ ಅಂತಃಪುರದ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ದ್ವಾರದಲ್ಲಿ ಕುಳಿತಿರುವುದನ್ನು ಸುಮಂತ್ರನು ನೋಡಿದನು.॥3॥

ತೇ ಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ಸಮಾಯಾಂತಂ ರಾಮಪ್ರಿಯಚಿಕೀರ್ಷವಃ ।
ಸಹಸೋತ್ಪತಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ಹ್ಯಾಸನೇಭ್ಯಃ ಸಸಂಭ್ರಮಾಃ ॥

ಸುಮಂತ್ರನು ಬಂದಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿ ಸಂಭ್ರಮಯುಕ್ತರಾದ ಶ್ರೀರಾಮನ ಪ್ರಿಯವನ್ನು ಮಾಡುವ ಆ ಎಲ್ಲ ಪುರುಷರು ಸಟ್ಟನೆ ಆಸನಗಳಿಂದ ಎದ್ದು ನಿಂತರು.॥4॥

ತಾನುವಾಚ ವಿನೀತಾತ್ಮಾ ಸೂತಪುತ್ರಃ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಃ ।
ಕ್ಷಿಪ್ರಮಾಖ್ಯಾತ ರಾಮಾಯ ಸುಮಂತ್ರೋ ದ್ವಾರಿ ತಿಷ್ಠತಿ ॥

ರಾಜಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಕುಶಲ, ವಿನೀತ ಹೃದಯವುಳ್ಳ ಸೂತಪುತ್ರ ಸುಮಂತ್ರನು ದ್ವಾರಪಾಲಕರಲ್ಲಿ ‘ಸುಮಂತ್ರನು ದ್ವಾರದಲ್ಲಿ ನಿಂತಿರುವನು ಎಂದು ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನಿಗೆ ಬೇಗನೇ ತಿಳಿಸಿರಿ’ ಎಂದು ಹೇಳಿದನು.॥5॥

ತೇ ರಾಮಮುಪಸಂಗಮ್ಯ ಭರ್ತುಃ ಪ್ರಿಯಚಿಕೀರ್ಷವಃ ।
ಸಹಭಾರ್ಯಾಯ ರಾಮಾಯ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವಾಚಚಕ್ಷಿರೇ ॥

ಒಡೆಯನ ಪ್ರಿಯ ಮಾಡುವ ಆ ಎಲ್ಲ ಸೇವಕರು ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಬಳಿಗೆ ಹೋದರು. ಆಗ ಶ್ರೀರಾಮನು ಧರ್ಮಪತ್ನಿಯಾದ ಸೀತೆಯೊಂದಿಗೆ ವಿರಾಜಿಸುತ್ತಿದ್ದನು. ಆ ಸೇವಕರು ಶೀಘ್ರವಾಗಿ ಸಮಂತ್ರನ ಸಂದೇಶವನ್ನು ರಾಮನಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದರು.॥6॥

ಪ್ರತಿವೇದಿತಮಾಜ್ಞಾಯ ಸೂತಮಭ್ಯಂತರಂ ಪಿತುಃ ।
ತತ್ರೈವಾನಾಯಯಾಮಾಸ ರಾಘವಃ ಪ್ರಿಯಕಾಮ್ಯಯಾ ॥

ದ್ವಾರಪಾಲಕರು ಕೊಟ್ಟ ಸೂಚನೆಯಂತೆ ಶ್ರೀರಾಮನು ತಂದೆಯ ಪ್ರಸನ್ನತೆಗಾಗಿ ಅವರ ಅಂತರಂಗ ಸೇವಕ ಸುಮಂತ್ರನನ್ನು ಅಲ್ಲೇ ಅಂತಃಪುರಕ್ಕೆ ಕರೆಸಿಕೊಂಡನು.॥7॥

ತಂ ವೈಶ್ರವಣಸಂಕಾಶಮುಪವಿಷ್ಟಂ ಸ್ವಲಂಕೃತಮ್ ।
ದದರ್ಶ ಸೂತಃ ಪರ್ಯಂಕೇ ಸೌವರ್ಣೇ ಸೋತ್ತರಚ್ಛದೇ ॥

ಅಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗಿ ಸುಮಂತ್ರನು ನೋಡಿದನು - ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ವಸ್ತ್ರಾಭೂಷಗಳಿಂದ ಅಲಂಕೃತವಾಗಿ ಕುಬೇರನಂತೆ ಕಂಡುಬರುತ್ತಿದ್ದು, ಸ್ವರ್ಣಮಂಚದಲ್ಲಿ ಹಂಸತೂಲಿಕಾತಲ್ಪದಲ್ಲಿ ವಿರಾಜಮಾನನಾಗಿದ್ದನು.॥8॥

ವರಾಹರುಧಿರಾಭೇಣ ಶುಚಿನಾ ಚ ಸುಗಂಧಿನಾ ।
ಅನುಲಿಪ್ತಂ ಪರಾರ್ಧ್ಯೇನ ಚಂದನೇನ ಪರಂತಪಮ್ ॥

ಸ್ಥಿತಯಾ ಪಾರ್ಶ್ವತಶ್ಚಾಪಿ ವಾಲವ್ಯಜನಹಸ್ತಯಾ ।
ಉಪೇತಂ ಸೀತಯಾ ಭೂಯಶ್ಚಿತ್ರಯಾ ಶಶಿನಂ ಯಥಾ ॥

ಹಂದಿಯ ರಕ್ತದ ಕಾಂತಿಯಂತೆ ಅಂಗಕಾಂತಿಯುಳ್ಳ, ಅತಿಪವಿತ್ರವಾದ, ಸುಗಂಧಯುಕ್ತ ಅತ್ಯಮೂಲ್ಯ ರಕ್ತಚಂದನವನ್ನು ಲೇಪಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದ, ಶತ್ರುಗಳಿಗೆ ಸಂತಾಪ ಕೊಡುವ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಸುಮಂತ್ರನು ನೋಡಿದನು. ಚಿತ್ತಾ ನಕ್ಷತ್ರದಿಂದ ಕೂಡಿದ ಚಂದ್ರನಂತೆ ಚಾಮರಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ನಿಂತಿದ್ದ ಸೀತೆಯೊಡನೆ ಕುಳಿತಿದ್ದನ.॥9-10॥

ತಂ ತಪಂತಮಿವಾದಿತ್ಯಮುಪಪನ್ನಂ ಸ್ವತೇಜಸಾ ।
ವವಂದೇ ವರದಂ ವಂದೀ ವಿನಿಯಜ್ಞೋ ವಿನೀತವತ್ ॥

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶನಾದ ಸೂರ್ಯನಂತೆ ತನ್ನ ದಿವ್ಯ ತೇಜಸ್ಸಿನಿಂದ ಬೆಳಗುತ್ತಿದ್ದ ವರದಾಯಕ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ವಿನಯಗುಣಜ್ಞನಾದ ಸುಮಂತ್ರನು ವಿನೀತವಾಗಿ ಸಾಷ್ಟಾಂಗ ನಮಸ್ಕಾರ ಮಾಡಿದನು.॥11॥

ಪ್ರಾಂಜಲಿಃ ಸುಮುಖಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವಿಹಾರಶಯನಾಸನೇ ।
ರಾಜಪುತ್ರಮುವಾಚೇದಂ ಸುಮಂತ್ರೋ ರಾಜಸತ್ಕೃತಃ ॥

ಬಳಿಕ ಶ್ರೀರಾಮನಿಂದ ಯಥೋಚಿತ ಸತ್ಕೃತನಾದ ಸುಮಂತ್ರನು ಕೈಮುಗಿದುಕೊಂಡು ವಿಹಾರಾರ್ಥವಾಗಿಯೂ ಶಯನಾರ್ಥವಾಗಿಯೂ ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಿದ್ದ ಚಿನ್ನದ ಮಂಚದಲ್ಲಿ ಮಂದಸ್ಮಿತನಾಗಿ ಸೀತೆಯೊಡನೆ ಕುಳಿತಿದ್ದ ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು.॥12॥

ಕೌಸಲ್ಯಾ ಸುಪ್ರಜಾ ರಾಮ ಪಿತಾ ತ್ವಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛತಿ ।
ಮಹಿಷ್ಯಾಪಿ ಹಿ ಕೈಕೇಯ್ಯಾ ಗಮ್ಯತಾಂ ತತ್ರ ಮಾ ಚಿರಮ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಾ! ಮಹಾರಾಣೀ ಕೌಸಲ್ಯಾ ದೇವಿಯು ನಿನಗೆ ಜನ್ಮವಿತ್ತು ಸುಪುತ್ರವಂತಳಾದಳು. ಈಗ ರಾಣಿ ಕೈಕೆಯಿಯ ಜೊತೆಗೆ ಕುಳಿತಿದ್ದ ನಿಮ್ಮ ತಂದೆ ದಶರಥರಾಜರು ನಿನ್ನನ್ನು ನೋಡಲು ಬಯಸುತ್ತಿರುವರು. ತಡಮಾಡದೆ ಅಲ್ಲಿಗೆ ಬರಬೇಕು.॥13॥

ಏವಮುಕ್ತಸ್ತು ಸಂಹೃಷ್ಟೋ ನರಸಿಂಹೋ ಮಹಾದ್ಯುತಿಃ ।
ತತಃ ಸಮ್ಮಾನಯಾಮಾಸ ಸೀತಾಮಿದಮುವಾಚ ಹ ॥

ಸುಮಂತ್ರನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ಶ್ರೀರಾಮನು ಸೀತೆಯನ್ನು ಸಮ್ಮಾನಿಸುತ್ತಾ ಸಂತೋಷದಿಂದ ಆಕೆಯಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರಕಾರ ಹೇಳಿದನು.॥14॥

ದೇವಿ ದೇವಶ್ಚ ದೇವೀ ಚ ಸಮಾಗಮ್ಯ ಮದಂತರೇ ।
ಮಂತ್ರಯೇತೇ ಧ್ರುವಂ ಕಿಂಚಿದಭಿಷೇಚನಸಂಹಿತಮ್ ॥

ದೇವಿ! ತಂದೆಯವರು ಮತ್ತು ತಾಯಿ ಕೈಕೆಯಿಯು ಸೇರಿ ನನ್ನ ಕುರಿತು ಏನೋ ವಿಚಾರಮಾಡುತ್ತಿರುವಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಖಂಡಿತವಾಗಿ ನನ್ನ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕದ ಸಂಬಂಧವಾಗಿ ಏನೋ ಮಾತು ನಡೆಯುತ್ತಿದೆ ಎನಿಸುತ್ತಿದೆ.॥15॥

ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಹ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಿಯಕಾಮಾ ಸುದಕ್ಷಿಣಾ ।
ಸಂಚೋದಯತಿ ರಾಜಾನಂ ಮದರ್ಥಮಸೀತೇಕ್ಷಣಾ ॥

ನನ್ನ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕದ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ರಾಜರ ಅಭಿಪ್ರಾಯಕ್ಕೆ ಅನುಸಾರ ಪತಿಯ ಹಿತವನ್ನು ಮಾಡುವ ಪರಮ ಉದಾರ ಹಾಗೂ ಸಮರ್ಥಳೂ ಆದ ಕೈಕಾಮಾತೆಯು ನನ್ನ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕಕ್ಕಾಗಿ ರಾಜರನ್ನು ಪ್ರೇರೇಪಿಸುತ್ತಾ ಇರಬಹುದು.॥16॥

ಸಾ ಪ್ರಹೃಷ್ಟಾ ಮಹಾರಾಜಂ ಹಿತಕಾಮಾನುವರ್ತಿನೀ ।
ಜನನೀ ಚಾರ್ಥಕಾಮಾ ಮೇ ಕೇಕಯಾಧಿಪತೇಃ ಸುತಾ ॥

ನನ್ನ ತಾಯಿ ಕೇಕೆಯ ರಾಜಕುಮಾರಿಯು ಈ ಸಮಾಚಾರದಿಂದ ಬಹಳ ಪ್ರಸನ್ನಳಾಗಿರಬಹುದು. ಆಕೆಯು ಮಹಾರಾಜರ ಹಿತವನ್ನು ಬಯಸುವವಳೂ, ಅನುಗಾಮಿನಿಯೂ ಆಗಿರುವಳು. ಜೊತೆಗೆ ನನ್ನ ಹಿತವನ್ನು ಬಯಸುತ್ತಿರುವವಳಾಗಿದ್ದಾಳೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಆಕೆಯು ಮಹಾರಾಜರನ್ನು ಅಭಿಷೇಕಕ್ಕಾಗಿ ಅವಸರಪಡಿಸಬಹುದು.॥17॥

ದಿಷ್ಟ್ಯಾ ಖಲು ಮಹಾರಾಜೋ ಮಹಿಷ್ಯಾ ಪ್ರಿಯಯಾ ಸಹ ।
ಸುಮಂತ್ರಂ ಪ್ರಾಹಿಣೋದ್ದೂತಮರ್ಥಕಾಮಕರಂ ಮಮ ॥

ಮಹಾರಾಜರು ತನ್ನ ಪ್ರಿಯ ರಾಣಿಯೊಂದಿಗೆ ಕುಳಿತು ನನ್ನ ಅಭೀಷ್ಟಾರ್ಥದ ಸಿದ್ಧಿಗಾಗಿ ಸುಮಂತ್ರನನ್ನು ಕಳಿಸಿರುವರು, ಇದು ಸೌಭಾಗ್ಯದ ಮಾತಾಗಿದೆ.॥18॥

ಯಾದೃಶೀ ಪರಿಷತ್ತತ್ರ ತಾದೃಶೋ ದೂತ ಆಗತಃ ।
ಧ್ರುವಮದ್ಯೈವ ಮಾಂ ರಾಜಾ ಯೌವರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷೇಕ್ಷ್ಯತಿ ॥

ಅಲ್ಲಿ ಅಂತರಂಗ ಮಂತ್ರಾಲೋಚನೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಇಲ್ಲಿಗೆ ದೂತನನ್ನು ಕಳಿಸಿರುವರು. ಖಂಡಿತವಾಗಿ ಮಹಾರಾಜರು ಇಂದೇ ನನ್ನ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡುವರು.॥19॥

ಹಂತ ಶೀಘ್ರಮಿತೋ ಗತ್ವಾ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಮಹೀಪತಿಮ್ ।
ಸಹ ತ್ವಂ ಪರಿವಾರೇಣ ಸುಖಮಾಸ್ಸ್ವರಮಸ್ವ ಚ ॥

ಆದ್ದರಿಂದ ನಾನು ಸಂತೋಷವಾಗಿ ಇಲ್ಲಿಂದ ಹೋಗಿ ಮಹಾರಾಜರನ್ನು ದರ್ಶಿಸುವೆನು. ನೀನು ಪರಿವಾರದವರೊಡನೆ ಇಲ್ಲೇ ಸುಖವಾಗಿ ಕುಳಿತು ಆನಂದವನ್ನು ಅನುಭವಿಸು.॥20॥

ಪತಿಸಮ್ಮಾನಿತಾ ಸೀತಾ ಭರ್ತಾರಮಸಿತೇಕ್ಷಣಾ ।
ಆ ದ್ವಾರಮನುವವ್ರಾಜ ಮಂಗಲಾನ್ಯಭಿದಧ್ಯುಷೀ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಸೀತೆಯನ್ನು ಹೀಗೆ ಸಂತೈಸಿದ ಬಳಿಕ ಸೀತಾದೇವಿಯು ಪತಿಗೆ ಮಂಗಳವಾಗಲೆಂದು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾ ಪತಿಯ ಜೊತೆಗೇ ಮಹಾದ್ವಾರದವರೆಗೆ ಹೋದಳು.॥21॥

ರಾಜ್ಯಂ ದ್ವಿಜಾತಿಭಿರ್ಜುಷ್ಟಂ ರಾಜಸೂಯಾಭಿಷೇಚನಮ್ ।
ಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ ತೇ ರಾಜಾ ವಾಸವಸ್ಯೇವ ಲೋಕಕೃತ್ ॥

ಆಗ ಆಕೆಯು-ಆರ್ಯಪುತ್ರ! ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟಾ ಬ್ರಹ್ಮದೇವರು ದೇವೇಂದ್ರನಿಗೆ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡಿದಂತೆ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಿಂದೊಡಗೂಡಿ ಮಹಾರಾಜರು ನಿಮಗೆ ಈ ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಸೂಯಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡಲಿ (ಚಕ್ರವರ್ತಿಯಾಗಿ ನಿಮಗೆ ಪಟ್ಟಕಟ್ಟಲಿ).॥22॥

ದೀಕ್ಷಿತಂ ವ್ರತಸಂಪನ್ನಂ ವರಾಜಿನಧರಂ ಶುಚಿಮ್ ।
ಕುರಂಗಶೃಂಗಪಾಣಿಂ ಚ ಪಶ್ಯಂತೀ ತ್ವಾಂ ಭಜಾಮ್ಯಹಮ್ ॥

ನೀವು ರಾಜಸೂಯ ಯಾಗದಲ್ಲಿ ದೀಕ್ಷಿತನಾಗಿ ಅದಕ್ಕನು ಕೂಲವಾದ ವ್ರತವನ್ನು ಪಾಲಿಸಲು ತತ್ಪರರಾಗಿ, ಶ್ರೇಷ್ಠ ಮೃಗಚರ್ಮವನ್ನು ಧರಿಸಿ, ಕೈಯಲ್ಲಿ ಮೃಗ ಶೃಂಗವನ್ನು ಹಿಡಿದಿರುವ ನಿಮ್ಮ ಮಂಗಳ ರೂಪವನ್ನು ದರ್ಶಿಸುತ್ತಾ ನಾನು ನಿಮ್ಮ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗುವುದೇ ನನ್ನ ಶುಭಕಾಮನೆಯಾಗಿದೆ.॥23॥

ಪೂರ್ವಾಂ ದಿಶಂ ವ್ರಜಧರೋ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ಪಾತು ತೇ ಯಮಃ ।
ವರುಣಃ ಪಶ್ಚಿಮಾಮಾಶಾಂ ಧನೇಶಸ್ತೂತ್ತರಾಂ ದಿಶಮ್ ॥

ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ವಜ್ರಧಾರೀ ಇಂದ್ರನೂ, ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಯಮರಾಜನೂ, ಪಶ್ಚಿಮದಲ್ಲಿ ವರುಣನೂ, ಉತ್ತರದಲ್ಲಿ ಕುಬೇರನೂ ನಿಮ್ಮನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಲಿ.॥24॥

ಅಥ ಸೀತಾಮನುಜ್ಞಾಪ್ಯ ಕೃತಕೌತುಕಮಂಗಲಃ ।
ನಿಶ್ಚಕ್ರಾಮ ಸುಮಂತ್ರೇಣ ಸಹ ರಾಮೋ ನಿವೇಶನಾತ್ ॥

ಅನಂತರ ಶ್ರೀರಾಮನು ಮಂಗಳ ಸ್ನಾನ-ಕೌತುಕಬಂಧನಾದಿ ಮಾಂಗಲಿಕ ಕೃತ್ಯಗಳನ್ನು ಪೂರೈಸಿ ಸೀತೆಯನ್ನು ಬೀಳ್ಕೊಂಡು ಸುಮಂತ್ರನೊಂದಿಗೆ ತನ್ನ ಭವನದಿಂದ ಹೊರಟನು.॥25॥

ಪರ್ವತಾದಿವ ನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ಸಿಂಹೋ ಗಿರಿಗುಹಾಶಯಃ ।
ಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಾರಿ ಸೋಽಪಶ್ಯತ್ ಪ್ರಹ್ವಾಂಜಲಿಪುಟಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥

ಪರ್ವತದ ಗುಹೆಯಲ್ಲಿ ಮಲಗಿರುವ ಸಿಂಹವು ಗುಹೆಯಿಂದ ಹೊರಬರುವಂತೆ ಅಂತಃಪುರದಿಂದ ಹೊರಬಂದ ಶ್ರೀರಾಮನು ಬಾಗಿಲಲ್ಲಿ ಕೈಮುಗಿದುಕೊಂಡು ವಿನೀತ ಭಾವದಿಂದ ನಿಂತಿದ್ದ ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ನೋಡಿದನು.॥26॥

ಅಥ ಮಧ್ಯಮಕಕ್ಷ್ಯಾಯಾಂ ಸಮಾಗಚ್ಛತ್ ಸುಹೃಜ್ಜನೈಃ ।
ಸ ಸರ್ವಾನರ್ಥಿನೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಮೇತ್ಯ ಪ್ರತಿನಂದ್ಯ ಚ ॥

ತತಃ ಪಾವಕಸಂಕಾಶಮಾರುರೋಹ ರಥೋತ್ತಮಮ್ ।
ವೈಯಾಘ್ರಂ ಪುರುಷವ್ಯಾಘ್ರೋ ರಾಜಿತಂ ರಾಜನಂದನಃ ॥

ಅನಂತರ ಮಧ್ಯಕಕ್ಷೆಗೆ ಬಂದು ಮಿತ್ರರನ್ನು ಭೆಟ್ಟಿಯಾಗಿ, ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕಕ್ಕೆ ಬಂದ ಪ್ರಜೆಗಳೆಲ್ಲರನ್ನು ಆದರಪೂರ್ವಕ ಅಭಿನಂದಿಸಿ, ಪುರುಷಸಿಂಹ ರಾಜಕುಮಾರ ಶ್ರೀರಾಮನು ವ್ಯಾಘ್ರಚರ್ಮವನ್ನು ಹಾಸಿದ್ದ, ಅಗ್ನಿಯಂತೆ ಪ್ರಕಾಶಮಾನವಾದ ಉತ್ತಮ ರಥವನ್ನು ಹತ್ತಿದನು.॥27-28॥

ಮೇಘನಾದಮಸಂಬಾಧಂ ಮಣಿಹೇಮವಿಭೂಷಿತಮ್ ।
ಮುಷ್ಣಂತಮಿವ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಪ್ರಭಯಾ ಮೇರುವರ್ಚಸಮ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಕುಳಿತಿದ್ದ ಆ ದಿವ್ಯ ರಥದ ಧ್ವನಿಯು ಮೇಘಗಂಭೀರ ಧ್ವನಿಯಂತೆ ಇತ್ತು. ರಥದ ಒಳಭಾಗವು ವಿಸ್ತಾರವಾಗಿತ್ತು. ಅದು ನವರತ್ನಗಳಿಂದಲೂ, ಸುವರ್ಣದಿಂದಲೂ ವಿಭೂಷಿತವಾಗಿತ್ತು. ಮೇರುಪರ್ವತದ ಸುವರ್ಣಕಾಂತಿಯಂತೆ ಹೊಳೆಯುತ್ತಿತ್ತು. ಆ ರಥವು ನೋಡುವ ಜನರ ಕಣ್ಣು ಕುಕ್ಕುವಂತಹ ಪ್ರಭೆಯನ್ನು ಹೊರಸೂಸುತ್ತಿತ್ತು.॥29॥

ಕರೇಣುಶಿಶುಕಲ್ಪೈಶ್ಚ ಯುಕ್ತಂ ಪರಮವಾಜಿಭಿಃ ।
ಹರಿಯುಕ್ತಂ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷೋ ರಥಮಿಂದ್ರ ಇವಾಶುಗಮ್ ॥

ಆನೆಯ ಮರಿಗಳಂತೆ ಪುಷ್ಟವಾದ ಉತ್ತಮ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ರಥಕ್ಕೆ ಹೂಡಿದ್ದರು. ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷ ಇಂದ್ರನು ದಿವ್ಯಾಶ್ವಗಳನ್ನು ಹೂಡಿದ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿ ರಥದಲ್ಲಿ ಕುಳಿತಿರುವಂತೆ ಶ್ರೀರಾಮನು ಆ ದಿವ್ಯರಥದಲ್ಲಿ ಆರೂಢನಾದನು.॥30॥

ಪ್ರಯಯೌ ತೂರ್ಣಮಾಸ್ಥಾಯ ರಾಘವೋ ಜ್ವಲಿತಃ ಶ್ರಿಯಾ ।
ಸ ಪರ್ಜನ್ಯ ಇವಾಕಾಶೇ ಸ್ವನವಾನಭಿನಾದಯನ್ ॥
ನಿಕೇತಾನ್ನಿರ್ಯಯೌ ಶ್ರೀಮನ್ಮಹಾಭ್ರಾದಿವ ಚಂದ್ರಮಾಃ ।

ತನ್ನ ಸಹಜ ಶೋಭೆಯಿಂದ ಪ್ರಕಾಶಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ಆ ರಥವನ್ನಡರಿ ಕೂಡಲೇ ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟನು. ಆ ತೇಜಸ್ವೀ ರಥವು ಮೇಘಗಂಭೀರ ಧ್ವನಿಯಿಂದ ಎಲ್ಲ ದಿಕ್ಕುಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಧ್ವನಿಸುತ್ತಾ ಮಹಾ ಮೇಘಗಳ ಎಡೆಯಿಂದ ಹೊರಬರುವ ಚಂದ್ರನಂತೆ ಶ್ರೀರಾಮನು ಆ ಭವನದಿಂದ ಹೊರಟನು.॥3½1॥

ಚಿತ್ರಚಾಮರಪಾಣಿಸ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮಣೋ ರಾಘವಾನುಜಃ ॥
ಜುಗೋಪ ಭ್ರಾತರಂ ಭ್ರಾತಾ ರಥಮಾಸ್ಥಾಯ ಪೃಪ್ಠತಃ ।

ಶ್ರೀರಾಮನ ತಮ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಮಣನೂ ಕೂಡ ಕೈಯಲ್ಲಿ ಚಾಮರಗಳನ್ನೆತ್ತಿಕೊಂಡು ಅಣ್ಣನಾದ ಶ್ರೀರಾಮನ ಹಿಂದೆ ಅಂಗರಕ್ಷಕನಾಗಿ ರಥದಲ್ಲಿ ನಿಂತಿದ್ದನು.॥32½॥

ತತೋ ಹಲಹಲಾಶಬ್ದಸ್ತುಮುಲಃ ಸಮಜಾಯತ ॥
ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಮಮಾಣಸ್ಯ ಜನೌಘಸ್ಯ ಸಮಂತತಃ ।

ಬಹಳ ಹೊತ್ತಿನಿಂದ ಅಲ್ಲಿ ನಿಂತಿದ್ದ ಜನ ಜಂಗುಳಿ ಶ್ರೀರಾಮನು ರಥಾರೂಢನಾಗಿ ಹೊರಟಾಗ ಹರ್ಷಾಧಿಕ್ಯದಿಂದ ಮಾಡಿದ ಜಯಘೋಷದ ಕೋಲಾಹಲವೇ ನಡೆಯಿತು.॥33½॥

ತತೋ ಹಯವರಾ ಮುಖ್ಯಾ ನಾಗಾಶ್ಚ ಗಿರಿಸಂನಿಭಾಃ ॥
ಅನುಜಗ್ಮುಸ್ತಥಾ ರಾಮಂ ಶತಶೋಽಥ ಸಹಸ್ರಶಃ ।

ಶ್ರೀರಾಮನ ರಥವನ್ನು ಹಿಂಬಾಲಿಸಿ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಕುದುರೆಗಳೂ, ಪರ್ವತೋಪಮ ಆನೆಗಳೂ, ಸಾವಿರಾರು ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಹೊರಟವು.॥34½॥

ಅಗ್ರತಶ್ಚಾಸ್ಯ ಸನ್ನದ್ಧಾಶ್ಚಂದನಾಗರುಭೂಷಿತಾಃ ॥
ಖಡ್ಗಚಾಪಧರಾಃ ಶೂರಾ ಜಗ್ಮುರಾಶಂಸವೋ ಜನಾಃ ।

ರಥದ ಮುಂದೆ ಸಮವಸ್ತ್ರಧಾರಿಗಳಾಗಿದ್ದ, ಚಂದನಾಗರುಗಳನ್ನು ಲೇಪಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದ, ಖಡ್ಗ, ಧನುಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಸನ್ನದ್ಧರಾದ ಅನೇಕ ಶೂರರಾದ ಸೈನಿಕರೂ, ಮಂಗಳವನ್ನು ಹರಸುತ್ತಿದ್ದ ವಂದಿಮಾಗಧರು ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದರು.॥35½॥

ತತೋ ವಾದಿತ್ರಶಬ್ದಾಶ್ಚ ಸ್ತುತಿಶಬ್ದಾಶ್ಚ ವಂದಿನಾಮ್ ॥
ಸಿಂಹನಾದಾಶ್ಚ ಶೂರಾಣಾಂ ತತಃ ಶುಶ್ರುವಿರೇ ಪಥಿ ।

ಹರ್ಮ್ಯವಾತಾಯನಸ್ಥಾಭಿರ್ಭೂಷಿತಾಭಿಃ ಸಮಂತತಃ ॥
ಕೀರ್ಯಮಾಣಃ ಸುಪುಷ್ಪೌಘೈರ್ಯಯೌ ಸ್ತ್ರೀಭಿರರಿಂದಮಃ ।

ರಥವು ಸಾಗುತ್ತಿದ್ದ ರಾಜಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಮಂಗಳ ವಾದ್ಯಘೋಷ, ವಂದಿ-ಮಾಗಧರ ಸ್ತುತಿಪರ ಶಬ್ದಗಳು, ಶೂರವೀರರ ಸಿಂಹನಾದ ಕೇಳಿ ಬರುತ್ತಿದ್ದವು. ರಾಜಮಾರ್ಗದ ಇಕ್ಕೆಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಉಪ್ಪರಿಗೆಯ ಮನೆಯ ಕಿಡಕಿಗಳ ಸಮೀಪ ಸರ್ವಾಲಂಕಾರ ಭೂಷಿತೆಯರಾಗಿ ನಿಂತಿದ್ದ ವನಿತೆಯರು ಶ್ರೀರಾಮನ ಮೇಲೆ ಪುಷ್ಪಾಂಜಲಿಗಳನ್ನು ಸುರಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಹೀಗೆ ಶ್ರೀರಾಮನು ಮುಂದುವರಿಯುತ್ತಿದ್ದನು.॥36-37½॥

ರಾಮಂ ಸರ್ವಾನವದ್ಯಾಂಗೋ ರಾಮಪಿಪ್ರೀಷಯಾ ತತಃ ॥
ವಚೋಭಿರಗ್ರೈರ್ಹರ್ಮ್ಯಸ್ಥಾಃ ಕ್ಷಿತಿಸ್ಥಾಶ್ಚವವಂದಿರೇ ।

ಉಪ್ಪರಿಗೆಯ ಮೇಲೆ ಮತ್ತು ಕೆಳಗೆ ನಿಂತಿದ್ದ ಸರ್ವಾಂಗ ಸುಂದರ ಯುವತಿಯರು ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಸಂತೋಷ ಪಡಿಸುವ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದ ಅವನ ಹಿರಿಮೆಯನ್ನು ಮುಕ್ತಕಂಠದಿಂದ ಹೊಗಳುತ್ತಾ ಅಭಿನಂದಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.॥38½॥

ನೂನಂ ನಂದತಿ ತೇ ಮಾತಾ ಕೌಸಲ್ಯಾಮಾತೃನಂದನ ॥
ಪಶ್ಯಂತಿ ಸಿದ್ಧಯಾತ್ರಂ ತ್ವಾಂ ಪಿತ್ರ್ಯಂ ರಾಜ್ಯಮುಪಸ್ಥಿತಮ್ ।

ತಾಯಿಗೆ ಸಂತೋಷವನ್ನುಂಟುಮಾಡುವ ಶ್ರೀರಾಮನೇ! ನಿನ್ನ ಈ ಯಾತ್ರೆಯು ಸಫಲವಾಗಿ, ನಿನಗೆ ತಂದೆಯ ರಾಜ್ಯ ಸಿಗುವುದು. ಇದನ್ನು ನೋಡಿದ ನಿನ್ನ ತಾಯಿ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಅಮಿತವಾದ ಆನಂದವನ್ನು ಪಡೆಯುವಳು.॥39½॥

ಸರ್ವಸೀಮಂತಿನೀಭ್ಯಶ್ಚ ಸೀತಾಂ ಸೀಮಂತಿನೀಂ ವರಾಮ್ ॥
ಅಮನ್ಯಂತ ಹಿ ತಾ ನಾರ್ಯೋ ರಾಮಸ್ಯ ಹೃದಯಪ್ರಿಯಾಮ್ ।

ತಯಾ ಸುಚರಿತಂ ದೇವ್ಯಾ ಪುರಾ ನೂನಂ ಮಹತ್ತಪಃ ॥
ರೋಹಿಣೀವ ಶಶಾಂಕೇನ ರಾಮಸಂಯೋಗಮಾಪ ಯಾ ।

ಶ್ರೀರಾಮನ ಹೃದಯವಲ್ಲಭೆಯಾದ ಸೀಮಂತಿನೀ ಸೀತೆಯು ಪ್ರಪಂಚದ ಸಮಸ್ತ ಸ್ತ್ರೀಯರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಳೆಂದು ಆ ಅಯೋಧ್ಯಾಪಟ್ಟಣದ ಸ್ತ್ರೀಯರು ಭಾವಿಸಿದರು. ನಿಶ್ಚಯವಾಗಿಯೂ ಸೀತಾದೇವಿಯು ಹಿಂದಿನ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಮಹಾ ತಪಸ್ಸನ್ನು ಮಾಡಿದ್ದಾಳೆ; ಆದುದರಿಂದಲೇ ಆಕೆಯು ಈ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ರೋಹಿಣಿಯು ಚಂದ್ರನನ್ನು ಸೇರುವಂತೆ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಸೇರಿರುವಳು.॥40-41॥

ಇತಿ ಪ್ರಾಸಾದಶೃಂಗೇಷು ಪ್ರಮದಾಭಿರ್ನರೋತ್ತಮಃ ।
ಶುಶ್ರಾವ ರಾಜಮಾರ್ಗಸ್ಥಃ ಪ್ರಿಯಾ ವಾಚ ಉದಾಜ್ಞತಾಃ ॥

ಹೀಗೆ ರಾಜಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ರಥಾರೂಢನಾಗಿ ಹೋಗುತ್ತಿದ್ದ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ಪ್ರಾಸಾದ ಶಿಖರಗಳಲ್ಲಿ ಕುಳಿತಿದ್ದ ಪ್ರಮದೆಯರು ಆಡುತ್ತಿದ್ದ ಪ್ರಿಯವಚನಗಳನ್ನು ಕೇಳುತ್ತಿದ್ದನು.॥42॥

ಸ ರಾಘವಸ್ತತ್ರ ತದಾ ಪ್ರಲಾಪಾನ್
ಶುಶ್ರಾವ ಲೋಕಸ್ಯ ಸಮಾಗತಸ್ಯ ।
ಆತ್ಮಾಧಿಕಾರಾ ವಿವಿಧಾಶ್ಚ ವಾಚಃ
ಪ್ರಹೃಷ್ಟರೂಪಸ್ಯ ಪುರೇಜನಸ್ಯ ॥

ಆಗ ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಬಂದಿರುವ ದೂರ-ದೂರ ದೇಶದ ಜನರು ಅತ್ಯಂತ ಹರ್ಷಗೊಂಡು ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಬಗೆ-ಬಗೆಯಾಗಿ ವಾರ್ತಾಲಾಪಮಾಡುತ್ತಿದ್ದ ಎಲ್ಲ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಶ್ರೀರಾಮನು ಕೇಳುತ್ತಾ ಹೋಗುತ್ತಿದ್ದನು.॥43॥

ಏಷ ಶ್ರಿಯಂ ಗಚ್ಛತಿ ರಾಘವೋಽದ್ಯ
ರಾಜಪ್ರಸಾದಾದ್ ವಿಪುಲಾಂ ಗಮಿಷ್ಯನ್ ।
ಏತೇ ವಯಂ ಸರ್ವಸಮೃದ್ಧಕಾಮಾ
ಯೇಷಾಮಯಂ ನೋ ಭವಿತಾ ಪ್ರಶಾಸ್ತಾ ॥

ಈಗ ಈ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ಮಹಾರಾಜಾ ದಶರಥನ ಕೃಪೆಯಿಂದ ಬಹಳ ದೊಡ್ಡ ಸಂಪತ್ತಿನ ಅಧಿಕಾರಿಯಾಗುವನು. ನಮ್ಮ ಎಲ್ಲ ಜನರ ಸಮಸ್ತ ಕಾಮನೆಗಳು ಪೂರ್ಣವಾಗುವವು, ಏಕೆಂದರೆ ಈ ಶ್ರೀರಾಮನು ನಮಗೆ ರಾಜನಾಗುವನು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದರು.॥44॥

ಲಾಭೋ ಜನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಯದೇಷ ಸರ್ವಂ
ಪ್ರಪತ್ಸ್ಯತೇ ರಾಷ್ಟ್ರಮಿದಂ ಚಿರಾಯ ।
ನ ಹ್ಯಪ್ರಿಯಂ ಕಿಂಚನ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್
ಪಶ್ಯೇನ್ನ ದುಃಖಂ ಮನುಜಾಧಿಪೇಽಸ್ಮಿನ್ ॥

ಈ ಇಡೀ ರಾಜ್ಯವು ಚಿರಕಾಲ ಶ್ರೀರಾಮನ ಕೈಗೆ ಬಂದರೆ ಈ ಜಗತ್ತಿನ ಸಮಸ್ತ ಜನರಿಗೆ ಮಹಾಲಾಭವಾಗುವುದು. ಇವನು ರಾಜನಾದರೆ ಎಂದಿಗೂ ಯಾರಿಗೂ ಅಪ್ರಿಯವಾಗಲಾರದು. ಯಾರೂ ದುಃಖಿತನೂ ಇರಲಾರನು ಎಂದು ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಮಾತನಾಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು.॥45॥

ನ ಘೋಷವದ್ಭಿಶ್ಚ ಹಯೈಃ ಸನಾಗೈಃ
ಪುರಃಸರೈಃ ಸ್ವಸ್ತಿಕಸೂತಮಾಗಧೈಃ ।
ಮಹೀಯಮಾನಃ ಪ್ರವರೈಶ್ಚ ವಾದಕೈ-
ರಾಭಿಷ್ಟುತೋ ವೈಶ್ರವಣೋ ಯಥಾಯಯೌ ॥

ಕುದುರೆಗಳ ಹೇಷಾರವ, ಆನೆಗಳ ಚೀತ್ಕಾರ, ಜಯ-ಜಯಕಾರ ಮಾಡುತ್ತಾ ಮುಂದುಗಡೆ ಹೋಗುತ್ತಿದ್ದ ವಂದಿಗಳ ಜಯಧ್ವನಿ, ಸೂತರ ಸ್ತುತಿಪಾಠಗಳ, ಮಾಗಧರು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದ ವಂಶದ ಬಿರುದಾವಳಿ, ಗಾಯಕರ ತುಮುಲ ಧ್ವನಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ಕುಬೇರನಂತೆ ಸಾಗುತ್ತಿದ್ದನು.॥46॥

ಕರೇಣುಮಾತಂಗರಥಾಶ್ವಸಂಕುಲಂ
ಮಹಾಜನೌಘೈಃ ಪರಿಪೂರ್ಣಚತ್ವರಮ್ ।
ಪ್ರಭೂತರತ್ನಂ ಬಹುಪಣ್ಯಸಂಚಯಂ
ದದರ್ಶ ರಾಮೋ ವಿಮಲಂ ಮಹಾಪಥಮ್ ॥

ರಾಮನು ಸಾಗುತ್ತಿದ್ದ ಆ ವಿಶಾಲ ರಾಜಮಾರ್ಗವು ಹೆಣ್ಣಾನೆಗಳಿಂದ, ಮತ್ತ ಗಜಗಳಿಂದ, ರಥಾಶ್ವಗಳಿಂದ ನಿಬಿಡವಾಗಿ ತುಂಬಿಹೋಗಿತ್ತು, ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಕೂಡುರಸ್ತೆಯಲ್ಲಿ ಭಾರೀ ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಜನರು ನೆರೆದಿದ್ದರು. ಇಕ್ಕೆಲಗಳಲ್ಲಿ ವಿಪುಲ ರತ್ನಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ ಅಂಗಡಿಗಳಿದ್ದು ಹಾಗೂ ಇತರ ಮಾರಾಟದ ವಸ್ತುಗಳು ರಾಶಿ-ರಾಶಿಯಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತಿದ್ದವು. ಆ ಸ್ವಚ್ಛ-ಸುಂದರವಾದ ರಾಜಬೀದಿಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೋಗುತ್ತಿದ್ದನು.॥47॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಹದಿನಾರನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು ॥16॥